محمد بن عبدالملک تبان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَبّان، محمدبن عبدالملک،
متکلم شیعی قرن چهارم
و پنجم است.
کنیه او ابوعبداللّه
و نام جدّش
محمد تبّان بوده است.
تَبّان به معنای
کاه فروش است
و بدون
تشدید نام مکانی است در واسط،
و با ضم تاء
و بدون تشدید باء منسوب به تُبان، روستایی در سُونَج از ناحیة خُزار در
ماوراءالنهر است.
در
وجه تسمیه محمدبن عبدالملک احتمال دو مورد اول بیش‌تر است.
از
تاریخ تولد و جزئیات زندگانی تبّان اطلاع چندانی در دست نیست؛ او در ابتدا
معتزلی مذهب بود
و سپس به
تشیع گروید، با این همه درباره او گفته‌اند که
ثبات رأی چندانی نداشته است.
او مدتی نزد
سیدمرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶) به تحصیل
علم کلام و اصول فقه پرداخت،
و در محضر این
استاد بود که سؤالاتی برای وی مطرح شد که آنها را به صورت
مکتوب از استاد پرسید،
و سیدمرتضی نیز به آنها پاسخ داد.
از سؤالات تبّان می‌توان به مهارت
و تبحر او در علم کلام
و قواعد اصول فقه پی برد.
این سؤالات به الاسئلة التبّانیـّة/ المسائل التبّانیات
و پاسخ آنها به جوابات المسائل التبانیات معروف است.
از
کتاب اخیر که در رسائل الشریف المرتضی
به
چاپ رسیده است، معلوم می‌شود که سؤالها درباره شناخت
احکام شرعی از طریق «ادلة» آنها بوده است.
سیدمرتضی عمل به
خبر واحد را
جایز نمی‌داند
و تبّان بر این مبنای سید،
نقض و شبهه وارد می‌کند.
سؤالات تبّان در دَه فصل تنظیم شده
و پاسخ هر سؤال در پایان همان فصل آمده است.
آقابزرگ طهرانی جوابات المسائل التبّانیات را دو
کتاب دانسته است: یکی در جواب سلطان التُبان در سه مسئله، دیگری در دَه فصل، که پاسخ محمدبن عبدالملک تبّان است، اما
حسینی جوابات المسائل التبّانیات را که شامل سه مسئله است همان جوابات المسائل الموصلیات الاولی می‌داند.
گفتنی است که در هیچ‌یک از کتابهایی که در زمان سیدمرتضی، یا اندکی بعد،
کتب او را فهرست کرده اند، از جوابات المسائل التبّانیات نامی برده نشده است، اما سیاق کلام در این
کتاب با سیاق سایر
کتابهای سیدمرتضی مطابق است.
نسخه ای از المسائل التبّانیات در
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره ۲۳۴۰ موجود است
و نسخة ناقصی نزد حسینی خوانساری بوده که او خود آن را از نسخة دیگری رونویسی کرده بوده است.
کتابهای دیگر تبّان عبارت‌اند از:
کتاب المعدوم
و کتابٌ فی تکلیف مَنْ عَلِم اللهُ انه یَکْـفُرُ.
تبّان در ۴۱۹ درگذشت.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۳) احمد حسینی خوانساری،
کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار، ج ۴، قم ۱۴۱۵.
(۴) سمعانی.
(۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، (قم) ۱۴۱۷.
(۶) علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵.
(۷) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی
کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۸) احمدبن علی نجاشی، رجال النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۹) یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۹۹۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تَبّان»، شماره۳۲۰۵.
