محمد بن عبدالله ازرقی (علما‌وعرفا)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی، نویسنده اثر مهم کتاب مکه و اخبارها و جبالها و اودیتها، اثری جاودانه در تاریخ مکه است. وی از شیوخ موثق
مکه حدیث شنیده است.
ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد بن محمد ازرقی، درگذشته در حدود ۲۵۰ ق. از زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست. وی در
مکه مکرمه زاده شد اما تاریخ ولادت وی نامعلوم است. وی از خاندانی بود که اصلا به ازرق،
غلام رومی آهنگری از آن
حارث بن کلده ثقفی، طبیب مشهور
عرب، نسب می‌برد. ازرق در
غزوه طائف از جمله بندگانی بود که به خدمت
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و سپس آزاد شد. نوادگان وی از نسل فرزندش سلمه، بعدها خود را از
نسل حارث بن ابی‌شمر غسانی خواندند. این حارث از امرای غسان بود و گفته‌اند از جمله امیرانی بود که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سال ۶ ق آنان را به
اسلام دعوت کرد. به هر حال انتساب بنی‌ازرق به حارث موجب شد که در مکه از اشراف قلمداد شوند تا آنجا که برخی از آنان با
بنی‌امیه پیوند خانوادگی یافتند. از میان بنی‌ازرق دو تن از
شهرت بیشتری برخوردارند که یکی از آنها ابوالولید ازرقی است.
ابن ندیم او را احد الاخباریین و اصحاب السیر و بنابراین یکی از مورخان به شمار آورده و کتاب مکه او را کتاب بزرگی خوانده است.
وی افزون بر جدش از کسانی چون علی بن هارون بن مسلم عجلی، مهدی بن ابی‌مهدی، محمد بن یحیی بن ابی‌عمر عدنی که از شیوخ
موثق مکه بودند
حدیث شنید.
این اثر مؤلف، اگرچه نوعی تاریخ محلی است، اما به دلیل آنکه وی تاریخ مقدس‌ترین شهر دنیای اسلام را نگاشته، در عمل به صورت منبعی مهم برای
تاریخ اسلام درآمده است. این کتاب به نام
اخبار مکه و ما جاء فیها من الاثار به چاپ رسیده است. آنچه که باید نسبت به مولف کتاب توجه داشته آنکه کتاب از آن محمد بن عبدالله است؛ جز آنکه نقش وی در این کتاب، روایت بخش اعظم کتاب از جدش احمد بن ولید است و تنها شمار اندکی از دیگران.
شاید بر این اساس بتوان مولف اصلی را جدّ وی دانست نه خود او. وی به مانند وستنفلد بر این باور است که از وجود برخی از اسناد دیگر در کتاب و نیز شباهت‌های میان این کتاب با آنچه در سیره ابن هشام آمده، چنین بر می‌آید که کتاب اخبار مکه در اصل کوچک‌تر از حجم فعلی بوده و به مررو با ضمیمه کردن برخی مطالب دیگر، بر حجم آن افزوده شده است. کتاب اخبار مکه چندین بار تلخیص شده و به شعر نیز درآمده است.
اخبار مکه، در فصول نخستین خود، تاریخ مکه را از تاریخ
کعبه آغاز کرده و سیری تاریخی از کعبه و
مسجدالحرام را به دست داده است. بحث از جرهمیان و حاکمیتشان بر مکه و سپس خزاعه و بعد از آن
قریش در پی آمده است. همین‌طور بحث از
بت‌پرستی و دلائل رواج آن در
جاهلیت و نیز حج‌گذاری در دوران جاهلی.
پس از آن تاریخ کعبه و مکه بعد از اسلام تا آتش زدن آن توسط امویان و… بحث از ارکان کعبه و بخش‌های دیگر آن و نیز مسجدالحرام با تفصیل تمام همراه با تاریخچه آنها آمده است. ارائه جغرافیای دقیق شهر، خانه‌ها و محلات و منازل شخصیت‌های برجسته مکه در دوران پس از اسلام و نیز روشنگری درباره محلات شهر، گورستان‌ها… از ابواب دیگر کتاب است.
این کتاب نخست بار تسط وستنفلد در سال ۱۸۵۸ بر اساس سه نسخه در
اروپا چاپ شد. چاپ فعلی رایج آن در سال ۱۳۵۲ قمری با تحقیق رشدی ملحس انجام شده است. مصحح پیوست‌هایی درباره تاریخ بازسازی کعبه از پس از دورانی که ارزقی آورده و نیز شرحی از سیل‌هایی که تا این اواخر در مکه آمده و مسائلی دیگر بر کتاب افزوده است. اخبار مکه به سال ۴۱۱ از روی چاپ رشدی ملحس در
قم افست شده است. این کتاب توسط دکتر محمد مهدوی دامغانی به فارسی درآمده است.
تاریخ درگذشت او چندان روشن نیست. اگر چه ازرقی در «اخبار مکه» به حوادث پس از ۲۴۰ ق نیز اشاره کرده، ولی واپسین تاریخی که ذکر کرده ۲۴۴ ق است. به نظر می‌رسد که وی در همین حدود؛ یعنی اوایل
خلافت المنتصر عباسی درگذشته باشد زیرا یک مورد از اخبار افزوده ابومحمد خزاعی در کتاب، مربوط به ۲۶۳ ق است و می‌توان حدس زد که مؤلف اصلی، سالیانی پیش وفات کرده بوده است.
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام.
اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار (کتاب).
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «ابولولید محمد ارزقی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۳/۱.
