محمد بن ابراهیم بشتکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَشْتَکی، بدرالدین محمد بن ابراهیم بن محمد ۷۴۸-۸۳۰ق/ ۱۳۴۷-۱۴۲۷م، کاتب و
شاعر بود.
سبب شهرت وی به بشتکی آن است که در بشتک محله‌ای خارج از
قاهره به دنیا آمد و زمانی را در
خانقاه بشتک سپری کرد.
پدر وی اهل
دمشق بود و به همین سبب، برخی پسر را نیز دمشقی پنداشته‌اند
اما از آنجا که در قاهره نشات یافت، منابع متاخرتر او را قاهری هم خوانده‌اند.
بشتکی از همان کودکی دوستدار
علم بود و
قرآن و نیز چندین کتاب، از جمله کتابی در
فقه حنفی را حفظ کرد.
سپس از محضر استادانی چون
ابن نباته،
بهاءالدین سبکی،
شمس‌الدین ابن صائغ و
ابن ابی حجله و دیگران کسب علم کرد.
او پس از چندی، با
جلال‌الدین خطیب دارَیّا آشنا گردید و همراه وی راهی دمشق شد و از دانشمندان آنجا نیز بهره برد.
بشتکی خطی نیکو داشت و آثار بزرگانی چون
ابن نباته دیوان وی را در مجلد گرد آورده است را
استنساخ کرد. وی از این طریق روزگار می‌گذرانید
گویند که در یکی از خانه‌های مدرسه منصوریه منزل داشت و سراسر روز به کار استنساخ مشغول بود و هرروز کرّاسه درباره کراسه،
باز می‌نوشت و دوشنبه‌ها و پنج‌شنبه‌ها برای خرید به بازار کتاب می‌رفت.
بشتکی با
شیخ شهاب‌الدین کازرونی د ۷۳۳ق/۱۳۳۳م همنشین بود.
این شیخ که گویا از سرزمین
فارس به
مصر رفته بود، صوفی مشرب بود و مردم بسیاری، به خصوص جوانان به امید کرامات، به وی گرویدند. یکی از این جوانان، بشتکی بود که دیر زمانی در خدمت او ماند و بسیاری از آثار
ابن عربی را برای وی استنساخ کرد. اما سرانجام، وی از این صوفی و به خصوص از
ابن عربی روی بر تافت و حتی به تقبیح عقاید او نیز پرداخت
و آنگاه به مذهب ظاهری
ابن حزم گرایید. در منابع
چنین آمده است که وی یک بار در
مکه و یک بار در قاهره مورد بازخواست قاضیان قرار گرفت و حتی به
زندان افتاد. از نوشته
ابن حجر چنین بر می‌آید که سبب این امر، گرایش وی به مذهب ظاهری بوده است؛ اما به نظر می‌رسد، همان‌طور که
سخاوی اشاره کرده، سبب آن گرایش‌های صوفیانه او بوده است.
بشتکی به هزل و مجون بسیار علاقه‌مند بود و با کسانی چون
ابن خطیب داریا و
شرف‌الدین عیسی عالیه، معروف به عویس و
ابن مکانس مکاتباتی به هزل داشت
و کسانی چون
ابن حجه (در ۲ بیت)،
بدرالدین دمامینی (در ۱ بیت) و
ابن خطیب داریا (در ۲ بیت) را هجو گفت و پاسخ‌های سخت شنید مثلاً هجاهای عویس درباره او بسیار زننده است،
سرانجام، بشتکی دست از هجا و ستیزه کشید و دین‌داری و عزلت پیشه کرد.
از شاگردان وی می‌توان
ابن حجر عسقلانی را نام برد. وی نزد بشتکی، ادب، عروض و انشا آموخت؛ نیز
ابن مکانس، تربیت فرزندش مجدالدین را به وی سپرد.
بشتکی ۸۰ ساله بود که سرانجام در یکی از حمام‌های
قاهره درگذشت.
۱. آکام المرجان فی احکام الجان.
۲. مرکز الاحاطة فی ادباء غرناطة.
وی الاحاطة لسان‌الدین
ابن خطیب را که مجلد بوده، در مجلد مختصر کرده است؛ سال تلخیص و استنساخ کتاب ۷۹۳ق است.
۳. منتقی شرح بدیعیة العمیان، بدیعیة العمیان از شمس‌الدین محمد
ابن جابر هَوّاری است که احمد بن یوسف بصیر غرناطی بر آن شرحی نوشته، و بشتکی منتخبی از آن شرح را گرد آورده است.
۴ و ۵. یک
قصیده و یک مدحیه؛ افزون بر این، وی کتابی به نام طبقات الشعراء داشته که در منابع بارها از آن یاد شده،
اما تاکنون نسخه‌ای از آن شناخته نشده است.
وی با آنکه اشعار فراوانی داشت، هرگز به جمع‌آوری آنها در یک دیوان اقدام نکرد، در عوض ادیبی دیگر به نام
شهاب‌الدین حجازی مقداری از آنها را گردآورد
اما امروز از این مجموعه چیزی جز آنچه سخاوی نقل کرده است
و ابیاتی پراکنده در منابع دیگر چیزی یافت نمی‌شود. مجموعه این ابیات ۱۶۴
بیت است. مضامینی که در این اشعار آمده، افزون بر اشعار ستایش‌آمیزی که برای
ابن حجر سروده،
و مدح
ابن جماعه،
این منابع اصل اشعار را ذکر نکرده‌اند، ابیاتی در
غزل،
وصف تفرجگاه‌های قدیم مصر،
رثا
و نیز اشعار مناسبت
است.
(۱)
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۴۰۲- ۴۰۴ق.
(۲)
ابن تغری بردی، النجوم.
(۳)
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
(۴)
ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م.
(۵)
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
(۶)
ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۹۷۳م.
(۷)
ابن عماد، عبدالحی، شذرات‌الذهب، قاهره، ۳۵۰ق.
(۸) افشار، ایرج، «کراسه»، میراث‌شهاب، قم، ۳۷۹ش، س، شم.
(۹) بغدادی، هدیه.
(۱۰) حاجی خلیفه، کشف.
(۱۱) زرکلی، اعلام.
(۱۲) سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
(۱۳) سخاوی، عبدالرحمان، الذیل علی رفع الاصر، به‌کوشش جودت هلال و محمد محمود صبح، قاهره، ۹۶۶م.
(۱۴) سخاوی، عبدالرحمان، الضوء اللامع، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
(۱۵) شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۶) عبدالبدیع، مصطفی، فهرس المخطوطات المصورة، تاریخ، قاهره، ۹۵۶م.
(۱۷) عصام‌الدین عمری، عثمان، الروض النضر، به کوشش سلیم نعیمی، بغداد، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
(۱۸) کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، ۳۷۶ق/ ۹۵۷م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن ابراهیم بشتکی»، شماره۴۸۹۳.
