متشابه القرآن و مختلفه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
متشابه القرآن و مختلفه اثر
ابن شهرآشوب مازندرانی دانشمند بزرگ
شیعه است. این کتاب از بهترین نوشته‌ها در این‌زمینه است که کتابی جامع و کامل است.
در این کتاب روشی بدیع دنبال شده است، مسائل ادبی و لغوی که با ترتیبی کاملا طبیعی و منسجم، دست‌یافتنی و زود یافت انجام گرفته است.
![]()
ابن شهرآشوب، یکی از سرآمدان علمی عصر خویش و فرزانه‌ای درخشنده و دانشمندی پرآوازه است که تصانیف و تالیف بسیاری در رشته‌های متنوع علوم اسلامی پدید آورده است؛ و علامه‌ای خبیر و ناقدی بصیر در ابعاد مختلف دین به‌شمار می‌رود.
محدث قمی درباره او می‌گوید: او فخر الشیعه، مروج الشریعه، محیی آثار در مناقب، ناقد اخبار در مثالب، بحر متلاطم زخار (دریای مواج سرشار)، کسی که هرگز هماوردی ندارد و شیخ مشایخ امامیه است.
صفدی می‌گوید: او هنوز هشت ساله نبود که بیشتر قرآن را از برداشت. از هر کوی و برزن و هر دیار و شهرستان، قصد او می‌کردند؛ در علم قرآن و غریب الفاظ و
نحو و
ادب از همه پیشی داشت؛ از این گذشته، خوش رخسار، نیکو محاسن، شیرین سخن و نغز گفتار بود و با این اوصاف بر منبر وعظ و
ارشاد می‌نشست و گروه انبوهی را به‌سوی خود جذب می‌کرد. روزی بر همین‌حال، در
بغداد،
خلیفه عباسی المقتفی بالله بر او گذشت و با دیدن او و شنیدن سخن او شیفته او گردید و دستور داد خلعت شاهانه به او بخشند. او صد سال زیست و پاک زیست؛ همواره در
خشوع و
عبادت وقت گذراند و همیشه با
طهارت بود. عاقبت در شهر
حلب بدرود حیات گفت؛ و مرقد او در دامنه کوه جوشن (بیرون شهر) تاکنون مزار شیفتگان اولیای الهی بوده و هست.
کتاب او در متشابهات القرآن، از بهترین نوشته‌ها در این‌زمینه است که کتای جامع، کامل، رسا، شیوا، استوار و متین است. در این کتاب روشی بدیع دنبال شده است؛ نویسنده، در آن، مباحث را از مساله
توحید آغاز کرده و به ترتیب طبیعی پیش رفته است.
صفات ذات و
صفات فعل،
صفات جمال و جلال؛
عالم ذر،
قلب و
روح و
عقل،
قضا و قدر،
سعادت و
شقاوت، مساله
نبوت و
عصمت، تاریخ انبیا،
وحی و
اعجاز قرآن،
محکم و متشابه، مساله
خلافت و
تکلیف،
ملک،
جن و
شیاطین، مساله
امامت و
ولایت؛ سپس
اصول فقه و احکام شرایع و ادیان، مساله
نسخ؛
استثناء و
شرط،
حقیقت و
مجاز،
کنایه،
استعاره،
تمثیل و دیگر مسائل ادبی و لغوی که با ترتیبی کاملا طبیعی و منسجم، دست‌یافتنی و زود یافت انجام گرفته که از ذوقی لطیف و مهارتی ظریف حکایت دارد و ابتکار و خلاقیت ذهن سرشار مولف را می‌رساند. خداوند، پاداش نیکویش دهد.
قرآن دریای عمیقی است که هرکس گوشه‌ای از آن را دیده، غرق آن شده و محو
جمال و زیبایی آن گشته است.
عناوین مورد تحقیق در قرآن بسیار فراوانند و علاوه بر تفسیر و
تاویل، عناوینی از قبیل:
ناسخ و
منسوخ،
مجازهای قرآن،
اسباب النزول،
غریب القرآن،
اعراب قرآن،
لغات قرآن،
فضائل قرآن،
علم قرائت و
تجوید و ... هم تالیفاتی را به خود اختصاص داده‌اند.
یکی از موضوعات مهم قرآنی مسئله محکم و متشابه است.
در این زمینه اولین کسی که دست به‌قلم برده
حمزة بن حبیب زیات کوفی متوفای ۱۵۶ هجری و از اصحاب
امام صادق (علیه‌السّلام) است که معروف به امام القراء می‌باشد.
پس از او دیگران نیز کتبی با نام
متشابه القرآن تالیف نمودند از
جمله:
ابوعبدالله محمد بن هارون،
حسن بن
حسن بن موسی نوبختی م ۳۱۰ ه-
محمد بن احمد عمیدی صاحب تنقیح البلاغه م ۴۳۳ ه-
صدرالمتالهین شیرازی م ۱۰۵۰ ه، و ...
ابن شهر آشوب که در موضوعات مختلف تالیفات گرانبهایی دارد، در
علوم قرآنی نیز سه کتاب ارزشمند به یادگار گذاشته که عبارتند از:
۱-
الاسباب و النزول ۲- متشابه القرآن و مختلفه (کتاب حاضر) ۳-
المناقب، که در آن
آیات فراوانی را در فضائل
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) بیان نموده است.
کتاب متشابه القرآن در دو جلد تالیف شده است. جلد اول این کتاب شامل:
۱- بحث‌های
توحید و
اصول دین و
صفات الهی ۲- خلقت آسمان و زمین و دیگر موجودات ۳-
سعادت و
شقاوت و
قضا و قدر ۴-
نبوت و
قصص انبیاء (علیهم‌السّلام) ۵- بحث‌های متفرقه به‌عنوان مفردات
جلد دوم کتاب نیز شامل بحث‌هایی است از
جمله:
۱- آیات قرآن پیرامون
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ۲- فضائل اهل‌بیت پیامبر (علیهم‌السّلام) ۳- موضوعات متفرقه مانند
توبه،
قیامت و...
۴- آیات
اصول فقه و
فقه ۵- ناسخ و منسوخ ۶- نوادر.
ابن شهر آشوب مازندرانی در این کتاب بحث‌ها را چینش موضوعی داده و از
تفسیر ترتیبی قرآن اجتناب کرده، علت آن هم روشن است زیرا دسترسی به مطلب موردنظر و بحث دلخواه به سادگی امکان پذیر است.
در این کتاب تمام قرآن تفسیر نشده، بلکه فقط
آیات متشابه و آیاتی که مورد اختلاف علما یا مفسرین قرار گرفته‌اند تبیین شده‌اند؛ لذا دسترسی به‌مطلب دلخواه در این نوع تفسیر گزینشی مشکل است.
با ترتیب موضوعی و قرار دادن هر دسته آیات در یک عنوان، اولا تمام آیات مربوط به یک موضوع به سهولت بررسی می‌گردد و ثانیا از تکرار بسیاری از آیات در جاهای مختلف کتاب پرهیز می‌شود و لازم نیست در هر کجا به موضوع خاصی رسید تمام آیات سابق و لاحق را در آن موضوع تکرار کند.
علامه بغداد،
سیدهبةالدین شهرستانی، مقدمه‌ای عالمانه بر این کتاب نوشته است که تقریظی افتخارآمیز به‌شمار می‌آید. این کتاب به‌کوشش انتشارات بیدار به زیور طبع آراسته گردیده است.
کار تحقیق و تصحیح و مقابله کتاب و استخراج آیات در این چاپ برعهده حجة الاسلام
حسن مصطفوی بوده و در ابتدای کتاب نیز علامه شهرستانی مقدمه‌ای بر آن نوشته و بحث‌هایی پیرامون محکم و متشابه و حکمت وجود متشابه در قرآن آورده که بسیار زیبا و خواندنی است.
در پایان کتاب فهرست مطالب آمده و پس از آن فهرست آیات بحث شده در کتاب، به ترتیب سوره‌های قرآن ذکر شده است.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۴۹-۵۵۰. نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
