متشابه (محکم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
متشابه (محکم)، کلام فاقد معنای واضح، و پذیرای احتمالات مختلف را می‌گویند.
«متشابه»
اسم فاعل از
باب تفاعل به معنای همگونی، هم سانی و همانندی میان دو چیز است. در
المفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی چنین آمده است: «الشبه (بکسر الشین المشددة) و الشبه (بفتحها) و الشبیه، حقیقتها فی المماثلة من جهة الکیفیة کاللون و الطعم و العدالة و الظلم. و الشبهة هو ان لایتمیز احد الشیئین من الآخر لما بینهما من التشابه، عینا کان او معنا، قال تعالی: و اتوا به متشابها…».
همه آیات
قرآن ، از نظر بیان حقایق،
فصاحت و
بلاغت و
اعجاز ، شبیه یکدیگرند؛ یعنی متشابه‌اند؛ چنان که در
سوره زمر آیه ۲۳ آمده است: (کتابا متشابها مثانی…).
از نظر اصطلاحی، تعاریف بسیاری برای متشابه ذکر شده است؛ اما معنای مناسب با
آیه ۷ سوره آل عمران برای متشابه عبارت است از آیاتی که مراد از آن‌ها روشن و قطعی نیست و تمییز داده نمی‌شود. به عبارت دیگر؛
محکمات ، آیات یک بعدی‌اند که مراد از آن‌ها معلوم است؛ مانند: (الله خالق کل شیء)
؛ ولی متشابهات، آیات چند بعدی و دارای محامل بسیارند و متشابهات با ارجاع به محکمات، در
حکم محکم قرار می‌گیرند.
بسیاری از محققان
عقیده دارند متشابه دچار عدم وضوح معنا است؛ ولی محکم معنای روشنی دارد، راغب می‌گوید: «المحکم ما لاتعرض فیه شبهة لا من حیث اللفظ و لا من حیث المعنی، و المتشابه ما لاینبئ ظاهره عن المراد».
۱. لفظی است که احتمال معانی متعددی در آن داده شود و جدا کردن آن‌ها و تشخیص مراد واقعی ممکن نباشد و تاویل‌های مختلفی داشته باشد.
۲. متشابه خودش بیانگر خودش نیست؛ بلکه به بیان و دلیل نیاز دارد.
۳. مقصود متشابه، ظاهر و آشکار نیست و به دلیل دیگر احتیاج دارد و از آن رو آن را متشابه می‌گویند که در آن احتمال معانی مختلف داده می‌شود و تشخیص مقصود به خاطر تشابه آن‌ها به یکدیگر، مشکل است.
۴. به آیاتی می‌گویند که معانی آن فهمیده نمی‌شود؛ مگر با
تاویل و انصراف از
ظاهر .
۵. آیاتی هستند که معانی ظاهری آن‌ها مراد نیست؛ بلکه مراد واقعی، تاویلی است که از آن‌ها صورت می‌گیرد و جز
خدا نمی‌داند و برای
بشر راهی به آن‌ها نیست. به این گونه آیات باید
ایمان آورد، ولی از پیروی و عمل به آن‌ها خودداری کرد. این نظر از آن
اهل سنت است و
شیعه معتقد است تاویل آیات متشابه را
پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
ائمه اطهار علیه‌السّلام نیز می‌دانند.
۶. آیاتی هستند که درباره
صفات الهی و ویژگی
انبیا علیه‌السّلام سخن می‌گویند.
۷. آیاتی است که بر
یهودیان متشابه شده بود، و همان
حروف مقطعه اوایل برخی ازسوره‌ها است.
۸. آیات منسوخی هستند که ایمان به آن‌ها لازم است؛ ولی به آن‌ها عمل نمی‌شود.
۹. چیزی است که شناختن و فهمیدن آن ممکن نباشد؛ مانند آیاتی که
ساعت قیامت ، آمدن
باران و… را بیان می‌کنند؛
۱۰. متشابه یعنی آن دسته از
قصص انبیا که با الفاظ متفاوت در
سوره‌های متعدد تکرار شده و الفاظ آن شبیه هم هستند.
۱۱. آن است که تفسیرش به خاطر تشابه به
آیه‌ای دیگر آسان نیست؛ چه تشابه در
لفظ باشد یا در معنا.
۱۲. آن است که معنای آن معقول و قابل فهم نباشد و
عقل آن را درک نکند.
۱۳. آیاتی است که به تنهایی نمی‌توانند پیام مورد نظر را منتقل کنند؛ مگر با عرضه کردن به
محکمات .
۱. کلمه متشابه در
قرآن کریم چندین بار و به دو
معنای اصطلاحی و لغوی به کار رفته است. برای
معنای لغوی ، از آیات ۲۵
سوره بقره و ۲۳
سوره زمر ،
و برای معنای اصطلاحی، از
آیه ۷ سوره آل عمران
می توان نام برد.
۲. متشابه،
آیه‌ای است که در افاده مدلول خود استقلال ندارد و با ارجاع به محکمات روشن خواهد شد؛ نه این که هیچ راهی برای فهم مدلول آن در دسترس نباشد.
۳. محکم و متشابه، امری نسبی است؛ ممکن است
آیه‌ای نسبت به شخصی محکم و نسبت به دیگری متشابه باشد.
۴.
امام هشتم علیه‌السّلام فرمودند: کسی که متشابه قرآن را به محکم آن رد کند، به راه راست
هدایت یافته است.
۵. بنابر آن چه گفته شد، در
قرآن مجید آیه‌ای نداریم که هیچ گونه دسترسی به مراد واقعی اش نباشد، و آیات قرآنی یا بی واسطه محکمند (مانند خود محکمات) یا باواسطه (مانند متشابهات). اما حروف مقطعه در ابتدای برخی
سوره‌ها، اصلا مدلول لفظی ندارند؛ لذا از مقسم محکم و متشابه خارجند.
۶. در
آیه ۱
سوره هود می‌فرماید: (کتاب احکمت آیاته)
؛ مراد از احکام، استوار و غیرقابل خلل و بطلان بودن کتاب (قرآن) است.
۷.
حکمت و فایده وجود متشابهات در قرآن می‌تواند یکی از امور ذیل باشد:
ا) انس
ذهن بشر به امور مادی و محسوس؛ به گونه‌ای که در مواجهه با آیاتی مانند: (یدالله فوق ایدیهم)، (ان ربک لبالمرصاد)، (الرحمان علی العرش استوی)، و (جاء ربک) ابتدا اوصاف و خواص اجسام به ذهن می‌آید و پس از تامل در آیاتی مانند (لیس کمثله شیء) معانی متبادر اولی از ذهن زائل می‌شود. به این ترتیب، نقص از طرف شنونده است، نه از کلام
خداوند ؛
ب) اگر همه آیات قرآن محکم بود، نیاز به تدبر و نظر دقیق به آن مرتفع می‌شد و فضل دانایان بر نادانان آشکار نمی‌شد. از این باب بوده است که بزرگانی
فلسفه وجود متشابه در قرآن را رجوع به
اهل بیت علیه‌السّلام و تمسک به
ولایت و
امامت دانسته‌اند؛
ج) متشابهات سبب تازگی و سرزنده بودن قرآن برای همیشه است. سبب این که در هر عصری برای قرآن، تفسیر جدید نوشته می‌شود، همین وجود متشابهات است.
درباره تعداد متشابهات در قرآن میان
دانشمندان اختلاف است و این اختلاف ناشی از نسبی بودن
مفهوم تشابه است. در حالی که
جلال الدین سیوطی تعداد متشابهات قرآن را بالغ بر پانصد مورد می‌داند،
قاضی عبدالجبار تعداد آن‌ها را ۸۷۵ مورد و
استاد معرفت تعداد آن را پس از حذف مکررات، حدود دویست مورد می‌داند.
محکم و متشابه ؛
آیات متشابه .
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «متشابه (محکم)».
