قیاسات تعقلیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیاسات تعقلیه، به‌معنای قیاس‌های مُنتجِ احکام
عقل عملی است.
هر
استدلال غیرمباشر، دو بخش دارد: صورت استدلال و ماده استدلال. صورت استدلال، بر سه نحو است:
قیاس و
استقرا و
تمثیل. استقرا و تمثیل را می‌توان به قیاس ارجاع داد و در قالب قیاس ارائه داد. بر تمثیلی که در قالب قیاس ارائه می‌شود "
قیاس مثالی" هم اطلاق می‌شود. اساس پاره‌ای از استدلالات فقهی نیز تمثیل است که گاهی در قالب قیاس ابراز می‌گردد، و از همین رو "
قیاس فقهی" نامیده می‌شود.
بعضی از تقسیمات قیاس (و همچنین استقرا و تمثیل)، به لحاظ ماده استدلال است مثل:
قیاس شعری،
قیاس خطابی و امثال آن. و از آنجا که ماده استدلال، به لحاظ محتوا و منشا آن می‌تواند اسامی مختلفی پیدا کند، این تقسیمات، به قیاس (و استقرا و تمثیل) هم سرایت می‌کند.
ابن سینا در
منطق شفا اقسام مختلفی از قیاس را، به لحاظ نوع قضایای مورد استفاده در مقدمات، می‌شمارد مثل:
"قیاسات تعقّلیه": قیاس‌هایی که در انتاج احکام عقل عملی (ما ینبغی ان یُفعل) به کار می‌رود. مانند: "عبادت خالق نوعی شکر منعم است، و شکر منعم عقلاً لازم است، پس: عبادت خالق عقلاً لازم است"؛
"
قیاسات خطابیه": قیاس‌هایی که برای اقناع مخاطبان و ترغیب آنها به انجام یا ترک کاری استعمال می‌گردد؛
"
قیاسات مشوریه" (یا مشاوریه): نوعی
قیاس خطابی است که با هدف بالا بردن یا پایین آوردن منصب‌های اجتماعی افراد یا در مقام مشورت بین صاحبان دولت یا دولت‌ها درباره جریان امور ایراد می‌شوند و نتیجه آن، اذن و ترخیص یا منع و تشنیع است؛
"
قیاسات سیاسیه": مقدمات این نوع قیاس‌ها، قضایای ناظر به سیاسات و
تدبیر مدن است؛
"
قیاسات حسّیه": مقدمات این نوع قیاس‌ها، ترکیبی است از
قضایای فقهی (که کبریات و مقدمات عام قیاس را تشکیل می‌دهند)، و قضایای سیاسی _ اجتماعی (که صغریات و مقدمات خاص قیاس را تشکیل می‌دهند)؛
"
قیاسات وساطیه": مقدمات این نوع قیاس‌ها، ترکیبی است از قضایای فقهی (که کبریات و مقدمات عام قیاس را تشکیل می‌دهند)، و آرای محموده‌ای که اختصاص به ملّت خاصی نداشته و "
سنّت غیر مکتوبه" نامیده می‌شوند (و صغریات و مقدمات خاص قیاس را تشکیل می‌دهند).
"
قیاسات مشبّهه": مقدمات این نوع قیاس‌ها، یا شبیه مقدمات جدلی (یعنی شبیه به
مشهورات) هستند و یا شبیه مقدمات برهانی (یعنی شبیه به یقینیات). هر دو قسم قیاسات مشبهه،
قیاسات مغالطی هستند، و قسم اول (شبیه به مشهورات) را "
مشاغبه" و
قیاس مشاغبی، و قسم دوم را "
سفسطه" و قیاس
سفسطی یا
سوفسطایی می‌گویند.
قیاسات تعقّلی با قیاسات خطابی و مشاوری این تفاوت را دارد که دو قسم اخیر، بیشتر برای اقناع دیگران است لذا شرط آنها، مقبول بودن نزد مخاطبان است و صادق بودن آنها الزامی نیست. اما قیاسات تعقلی چون برای روشن شدن وظیفه عملی خویشتن بکار می‌رود شرط آنها، صادق بودن مقدمات قیاس است. قیاسات تعقلیه نسبت به قیاسات سیاسیه اعم می‌باشند.
در تنظیم این مقاله از منبع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاسات تعقلیه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۲۴.
