قواعد السلاطین سید محمد عاملی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قواعد السلاطین اثری است به
زبان فارسی در
اخلاق سیاسی.
نگارش این
کتاب در
جمعه ۲۸
ربیع الاول سال ۱۰۸۱ ق. پایان یافته است.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به
قلم محقق آقای رسول جعفریان، یک فاتحه و دوازده
قاعده و یک خاتمه است.
این کتاب در موضوع اخلاق سیاسی به سبک کتاب‌های سیاست نامه نگاشته شده و ضمن مباحث مختلفی که با قلم ادیبانه و زیبا در آن آمده، داستان‌هایی از زندگی شاهان و امیران گذشته هم در آن درج شده است.
به عنوان یک اثر سیاسی در ردیف آثار فراوانی از همین دست، که درباره سیاست مدن و
اخلاق کشورداری نگاشته شده و از این بابت، البته در
قیاس با آثار فراوانی که پیش از آن نوشته شده،
اثر چندان شگرفی نیست.
به عنوان یک اثر ادبی.
نثر مولف در این اثر، مصنوع و ادیبانه است که البته
تکلف چندانی ندارد و خالی از
حلاوت نیست. به نظر می‌رسد، بخش‌هایی از عبارات از متون دیگر گرفته شده باشد.
به عنوان یک اثر تاریخی. این اثر به
دلیل اشتمال آن بر زندگی خاندان میرداماد و میر سید احمد علوی و مطالبی که درباره ارتباط خاندان محقق کرکی با
حکومت صفوی دارد، حاوی اطلاعات جالب و تازه‌ای است. مولف برای نشان دادن ارتباط و پیوند خاندان کرکی؛ یعنی خاندان خودش با دولت صفوی، مروری بر تاریخچه این ارتباط در دوره‌های پیش از خود کرده و در این زمینه اطلاعات تازه‌ای را در
اختیار خواننده قرار می‌دهد.
درباره اهمیت قواعدالسلاطین به
عنوان یک اثر سیاسی از دوره صفوی، ابتدا باید توجه داشت که این تالیف در امتداد یک
سنت تالیفی در زمینه
سیاست است که اصطلاحا از آن با عنوان سیاست نامه نگاری یاد می‌کنند. نگارش این آثار در
فرهنگ اسلامی، در آغاز
قرن سوم هجری و بعد از آن، به صورتی پراکنده و در ضمن متون ادبی و تاریخی بوده است. اما به مرور، این سنت تالیفی در قالب کتاب‌های مستقل سیاسی درآمد و عناصر ایرانی؛ مانند آثار ابن مقفع و خداینامه‌ها و نیز میراث فلسفی یونانی و آن چه از
شریعت و کلمات قصار بزرگان بوده، در مطاوی آن گنجانده شد. این نگارش‌ها در موضوع فلسفه عملی و اخلاق جای می‌گرفته است.
چنان که ذکر شد، بخش مهمی از مطالب موجود در سیاست نامه‌ها، داستان‌ها و عبرت‌های عینی- تاریخی است که به عنوان شاهدی برای توصیه‌های سیاسی و اخلاقی ارائه می‌شود. به همین دلیل، این قبیل آثار به نوعی، آثار تاریخی- سیاسی نیز محسوب می‌شوند. البته بیشتر این داستان‌ها، بازسازی شده و به صراحت قابل استناد تاریخی نیست.
در نوشته‌های سیاستنامه گونه، بحث به طور اساسی درباره
سلطنت و نوع رفتار و برخورد سلطان با مردم است. در این سبک نوشته‌ها توصیه به اجرای احکام دینی و رعایت
حرمت عالمان و توجه به نظرات آن‌ها می‌شود؛ اما به مفهوم
امامت و
خلافت به لحاظ شرعی، توجهی صورت نمی‌گیرد. بر خلاف آثار دینی، به ویژه در
فقه و کلام سیاسی
شیعه، که محور و اساس، اجرای دین در چارچوب امامت یا خلافت بوده و کمتر نامی از سلطان به میان می‌آید.
قواعد السلاطین، از جمله متونی است که در امتداد سنت تالیفی سیاستنامه نویسی و با تکیه بر همان منابع نگاشته شده و به شاه سلیمان صفوی (م ۱۱۰۴ ق.) تقدیم شده است. در این کتاب به مانند سایر آثار، مباحث سیاسی و اخلاقی در هم تنیده شده و جدایی ناپذیر است. برای
مثال در همین کتاب، ابواب کتاب که قاعده نامیده شده و نام کتاب هم برگرفته از آن است، دقیقا همین روال دنبال شده است. به جز فاتحه که در
تنزیه نفس است،
قواعد دوازده گانه کتاب، که برخی اخلاقی، و البته توصیه‌های اخلاقی است که در درجه اول برای سلاطین ارائه می‌شود، و برخی سیاسی است، عبارت است از:
عدالت،
سخا و
کرم، مردود بودن گدایی، رفع
ظلم، خلوص نیت سلطان در باب
رعیت و فرودستان،
حلم و سکون غضب، مصاحبت اغیار و نیکوکاران و دانایان، اغتنام فرصت، انجام امور خیر و تعیین و سلوک با امرا و ارکان دولت.
کتاب مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و فهرست
آیات،
احادیث، ابیات و مصراع‌ها و نام‌ها و نیز فهرست مطالب می‌باشد.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
