قنات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قنات به معنای کاریز، به مجموع چاه‌های متصل به هم برای رساندن
آب منابع زیر زمینی به سطح
زمین می‌گویند.
از آن در باب‌های
طهارت،
زکات،
تجارت،
اجاره،
احیاء موات و
ارث سخن گفته‌اند.
برای واژه قنات در
فقه مواردی تطبیق شده است.
آب قنات،
آب جاری به شمار می‌رود و احکام آن را دارد.
به قول مشهور، تصرفات جزئی همچون نوشیدن و
وضو گرفتن از آب قنات و نهرهای بزرگ، حتی با عدم علم به رضایت
مالک آن، اشکال ندارد.
آیا در صورت
دیوانه یا
صغیر بودن مالک یا شریک بودن وی با دیگر مالکان نیز استفاده از آب قنات به وضو گرفتن، نوشیدن و مانند آن
جایز است یا نه؟ مسئله محل اختلاف است. بسیاری آن را جایز دانسته‌اند.
پرداخت
زکات از سهم فی
سبیل الله برای حفر قنات و
وقف آن بر مؤمنان بدون اشکال است.
مقدار زکات غلات، کشمش و
خرما در صورت آبیاری با آب قنات یک دهم است، مگر آنکه با دلو و مانند آن از ابزار و آلات آبیاری شود که
زکات آن یک بیستم می‌باشد.
به قول مشهور، آنچه برای به دست آوردن محصول هزینه شده، از قبیل بذر و دستمزد کاشت، ابتدا کسر، سپس
نصاب زکات محاسبه می‌گردد، لیکن هزینه‌های انجام گرفته برای آباد کردن زمین، مانند حفر
نهر و قنات که هر سال تکرار نمی‌شود، جزء مخارج محصول به شمار نمی‌رود.
به تصریح برخی، فروختن تمامی آب قنات صحیح نیست، زیرا پیوسته در حال جوشیدن و آمیختن با آب موجود و در نتیجه
مقدار آن نامعلوم است و تحویل همۀ آن امکان ندارد. این دیدگاه به اشهر فقها نیز نسبت داده شده است، لیکن به تصریح برخی، فروختن آن با قید دوام، یعنی تا زمانی که آب در این قنات جریان دارد، صحیح و جایز است.
آیا
اجاره دادن آب قنات برای استفاده از آن، جایز است؟ مسئله اختلافی است. برخی، از آن جهت که با استفاده از آب، عین آن از بین می‌رود - و شرط صحّت اجاره بقای
عین بعد از استفاده است - اجاره دادن آب قنات را صحیح ندانسته‌اند، مگر آنکه متعلق اجاره خود قنات باشد. در این صورت اجاره صحیح و آب به تبع، داخل در اجاره و استفاده از آن جایز خواهد بود.
به تصریح برخی، جلوگیری از خروج آب قنات به قصد زیاد به نظر رسیدن آن هنگام فروش یا اجاره، به شمار می‌رود و موجب
ثبوت حق خیار برای خریدار یا
مستاجر می‌شود.
اجیر گرفتن بر حفر قنات جایز است و به یکی از دو روش زمان و عمل تعیین می‌شود: تعیین زمان، مانند آنکه بگوید:
تو را برای حفر قنات به مدت یک ماه اجیر کردم و در تعیین عمل باید اجیر (مقنی) زمین را ببیند و عرض، طول و عمق قنات مشخص شود.
حفر قنات در زمین موات جایز است و با کندن نخستین چاه نسبت به خود قنات و نیز زمینهای مواتی که پس از جریان آب از این قنات، آبیاری می‌شوند،
تحجیر محقق می‌شود
و دیگری حق ندارد آن زمینها را احیا کند چنان‌که با رسیدن به آب، بنابر قول مشهور، حفر کننده مالک آب نیز می‌شود.
حریم قنات یا در قبال حفر قناتی دیگر در اطراف آن است و یا در قبال احیای زمینهای موات اطراف آن.
در صورت نخست، بنابر قول مشهور، حریم مادر چاه قنات و چاه‌هایی که از آن آب می‌جوشد، در زمین سخت پانصد
ذراع و در زمین سست هزار ذراع است و دیگری نمی‌تواند در این محدوده قناتی دیگر حفر کند. برخی گفته‌اند: فاصله باید به حدی باشد که دو قنات به یکدیگر زیان نرسانند و موجب کم شدن آب یکدیگر نشوند.
در صورت دوم، حریم قنات، آن
مقدار از زمینهای اطراف قنات است که برای لای‌روبی، آمد و شد و دیگر امور مربوط به قنات، مورد نیاز است و دیگری نمی‌تواند این محدوده را احیا کند، لیکن احیای دیگر زمینهای اطراف آن به شرط زیان نرساندن به قنات، جایز است.
به قول مشهور،
زوجه از زمین از جمله زمین قنات، مطلقا
ارث نمی‌برد، لیکن از قیمت ادوات و مصالح به کار رفته در قنات و نیز از عین آب موجود هنگام
مرگ زوج، ارث می‌برد و آبی که بعد از مرگ
زوج جریان می‌یابد تابع اصل زمین است و زوجه از آن سهمی ندارد.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج۶، ص۶۷۷.
