• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قرارداد سادچیکف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و خروج نیروهای متفق از کشور، دولت شوروی به فکر چنگ‌انداختن به مرزهای ایران افتاده بودند و قصد خارج شدن از مرزهای ایران را نداشت. در پی عدم خروج روسیه از کشور قراردادی نفتی میان ایران و شوروی که بین قوام‌السلطنه نماینده ایران و سادچیکف سفیر تام‌الاختیار شوروی امضاء گردید. این پیمان در ۴ آوریل ۱۹۴۶م. مطابق با ۱۵ فروردین سال ۱۳۲۵ش. بین دولتین ایران و شوروی توافقی به عمل آمد.
[۱] نجمی، ناصر، از سید ضیاءالدین تا بازرگان، ج۱، ص۷۶۹ -۷۷۱، تهران، گلعشائی، ۱۳۷۰.



شکست مذاکرات مسکو و عدم تخلیه نیروهای شوروی از ایران در محافل سیاسی داخلی و مجامع بین‌المللی انعکاس بدی یافت. قوام بلافاصله پس از بازگشت از مسکو تصمیم گرفت، عرض حالی مبنی بر عدم تخلیه ایران از نیروهای نظامی شوروی به شورای امنیت سازمان ملل تسلیم کند. این عرض حال، علیرغم مخالفت و اخطار دولت شوروی، در ۲۶ اسفند ماه از سوی حسین علاء سفیر کبیر ایران در واشنگتن، تسلیم دبیر کل سازمان ملل شد. در این عرض حال آمده است: اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سپاهیان خود را برخلاف مقررات مصوب در ماده ۵ قرارداد سه جانبه مورخه ۲۹ ژانویه ۱۹۴۲ پس از انقضای دوم مارس ۱۹۴۶ در ایران نگاه داشته است و علاوه بر این اتحاد جماهیر شوروی به دخالت خود در امور داخلی ایران توسط عوامل روس‌ها و مقامات رسمی نیروهای مسلح شوروی ادامه می‌دهد.
[۲] جامی، پژوهش گروه‌های گذشته چراغ راه آینده است، ص۳۹۵، تهران، نیلوفر، ۱۳۷۱.

گرو میکو، نماینده شوروی در سازمان ملل درخواست کرد که جلسه‌ی شورای امنیت برای رسیدگی به شکایت ایران تا ۲۱ فروردین به تعویق بیفتد؛ اما نمایندگان امریکا و انگلیس با این پیشنهاد مخالفت کردند. در این میان در روز ۲۹ اسفندماه سادچیکف سفیر کبیر جدید شوروی وارد تهران شد و بلافاصله مذاکره خود را با قوام نخست وزیر ایران آغاز کرد.
[۳] دموکرات به روایت اسناد و خاطره‌ها، ص۲۷۷.


زمانی که قضیه ایران در شورای امنیت مطرح شد و دولت شوروی تصمیم گرفت که ایران را هر چه سریعتر تخلیه کند و همچنین در امور داخلی ایران دخالت نکند. روز بعد قوام به شورای امنیت اطلاع داد که شوروی هیچ تغییر در عملکرد خود نداده است. شورای امنیت پیامی به استالین و قوام فرستاد که آیا قراردادی بین آنها برای تخلیه ایران منعقد شده است یا نه؟
این تصمیم شورای امنیت فرصتی برای شوروی‌ها به وجود آورد که حفظ آبرو نموده و در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ موافقتی بین قوام- سادچیکف سفیر شوروی در ایران امضا کنند.
[۴] نجمی، ناصر، از سید ضیاءالدین تا بازرگان، ج۱، ص۷۷۱، تهران، گلعشائی، ۱۳۷۰.


۱- در مدت ۱۵ سال عملیات اول شرکت، چهل و نه درصد سهام به طرف ایران و پنجاه و یک درصد سهام به طرف شوروی متعلق خواهد بود و در مدت ۲۵ سال دوم پنجاه درصد به ایران و پنجاه درصد به شوروی برسد.
۲- منافی و سودی که به شرکت عاید شود به تناسب مقدار سهام هر یک از طرفین تقسیم خواهد شد.
۳- حدود اراضی که برای تجسسات اختصاص داده می‌شود، همان است که در نقشه‌ای که به جناب عالی در ضمن مذاکرات در روز ۲۴ مارس به اینجانب واگذار فرموده‌اید. به استثنای قسمت خاک آذربایجان غربی که در باختر خطی که از نقطه تقاطع حدود اتحاد جماهیر شوروی و ترکیه و ایران آغاز و بعد از سواحل شرقی دریاچه رضائیه گذشته تا شهر میاندوآب می‌رسد، واقع است. همانطور که در نقشه مزبور، روز ۴ آوریل اضافه تعیین گردیده است. ضمناً دولت ایران متعهد ‌گردید، خاکی را که در طرف غرب خط سابق‌الذکر واقع است به امتیاز کمپانی‌های خارجی واگذار نماید.
۴- سرمایه طرف ایران عبارت خواهد بود از اراضی نفت خیز مذکور در ماده ۳ که پس از عملیات فنی دارای چاه‌های نفت و محصول آن قابل استفاده شرکت خواهد بود از هر قبیل مخارج و آلات و ادوات و حقوق متخصصین و کارگران که برای استخراج نفت و تصفیه آن مورد احتیاج خواهد بود.
۵- مدت عملیات شرکت ۵۰ سال است.
۶- پس از انقضای مدت عملیات شرکت، دولت ایران حق خواهد داشت سهام متعلق به شوروی را خریداری نماید و یا مدت شرکت را تمدید کند.
۷- حفاظت اراضی مورد تجسسات و چاه‌های نفت و کلیه تاسیسات شرکت منحصراً به وسیله قوای ایران خواهد بود.
[۵] نجمی، ناصر، از سید ضیاءالدین تا بازرگان، تهران، ج۱، ص۷۶۹ -۷۷۱، گلعشائی، ۱۳۷۰.
[۶] فرمانفرمانیان، منوچهر، خون و نفت، ص۱۹۹- ۲۰۸، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران، ققنوس، ۱۳۷۷.


هنگامی که نیروهای نظامی شوروی مجبور به ترک و خروج از کشور شدند، هنوز در خیال بهره‌برداری از منابع نفتی ایران و دیگر امتیازات اقتصادی بودند، شوروی اگرچه نتوانست این تخیلات خود را به واقعیت مبدل کند؛ ولی همچنان اهداف خود را دنبال می‌کرد. در چهارم آبان سال ۱۳۲۶ در جشن تولد شاه سادچیکف در مراسم مخصوص حاضر نشد. علت چه بود؟! علت این بود: که پس از آنکه مجلس موافقتنامه نفتی قوام – سادچیکف را رد کرد، شوروی روش خصمانه پیش گرفت و تحریکات خود را نه تنها از راه رادیوها و روزنامه‌ها ادامه داد. بلکه در قسمت‌های مختلف مرزی، از جمله بیله سوار، دشت مغان تجاوزاتی به خاک ایران کرد و عده‌ای از مرزبانان و رعایای بی‌گناه را کشت. سادچیکف نیز پس از آنکه در برابر اعتراض ایران قرار گرفت، عدم حضور خود را در جشنی که در روز چهارم آبان ماه بود را، با کسالت جسمی خود توجیه کرد.

در آن عصر حزب توده بی‌نهایت جدیت خود را به خرج می‌داد که مردم را مرعوب کند و دولت را وادار به قبول پیشنهادهای روسیه بنماید. روزنامه‌های این حزب تبلیغات شدیدی می‌کردند و از دولت خواستار پذیرش پیشنهادهای روسیه بودند.
[۷] فاتح، ص۳۷۴.
البته بازی‌های ماهرانه قوام و متعاقب آنها با این حزب نبود، احتمال قوی پیشه‌وری و اعوان او کار را به جنگ داخلی می‌کشاندند. قوام در برخورد با این حزب اولین کاری که کرد با پیشه‌وری و حزب توده روی خوش نشان داد و سه تن از سران آنها را وارد کابینه خود کرد و چنین وانمود می‌کرد که طبقه حاکمه از گذشته پند گرفته و در آینده مصمم است که با طبقات دیگر سازش نموده و به حقوق آنها احترام گذارد.
[۸] فاتح، ص۳۷۹.
[۹] فرمانفرمانیان، منوچهر و رخسان، خون و نفت، ص۲۰۹، ترجمه حقیقت خواه، تهران، قفنوس، ۱۳۷۷.


پس از مراجعت قوام به تهران پیوسته بر ارتش شوروی در ایران افزوده شد و پادگان‌های شوروی از قزوین را به تهران حرکت می‌کردند و به شدت و فشار خود به این مناطق می‌افزودند تا پیشنهادهای خود را بر کرسی بنشانند.
[۱۰] فاتح، ص۳۷۳.
[۱۱] شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران، ص۲۲۸، تهران، سخن ۱۳۷۲.
دولت‌های قدرتمند آن عصر آمریکا و انگلیس در طی یادداشت‌های شدید و ایراد نطق‌های مکرر خواستار تخلیه نیروهای شوروی از خاک ایران بودند؛ ولی هر قدر فشار آمریکا و انگلیس به دولت شوروی افزایش می‌یافت. به همان‌اندازه فشار شوروی به ایران شدیدتر می‌شد و تهران مورد تهدید واقع می‌شد. سفیر امریکا از دولت ایران خواست که قضیه را به شورای امنیت ارجاع دهد در غیر این صورت خود دولت آمریکا این کار را انجام خواهد داد.
[۱۲] فاتح، ص۳۷۴.
[۱۳] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ص۳۲۳ -۳۲۵، تهران، علم ۱۳۷۲.
قوام به سفیر ایران در واشنگتن دستور داد که قضیه را به شورای امنیت اطلاع دهد و حسین علاء مامور این اقدام شد.

مستر ترومن رئیس جمهور آمریکا التیماتومی به استالین فرستاد، در این اولتیماتوم و اتمام حجت پس از یادآوری پیمان منعقد بین ایران و انگلیس و روسیه، ترومن گفته بود، علت نهایی اعزام ارتش متفقین به ایران برای این بود که لوازم و مهمات جنگی بر روسیه فرستاده شود و قسمت عمده مهمات مزبور از امریکا فرستاده شد تا روس‌ها بتوانند در مقابل آلمانها مقاومت نموده و آنها را شکست دهند. وقتی که جنگ پایان یافت ارتش آمریکا از ایران خارج شد و ارتش انگلستان هم همین کار را کرد و مردم آمریکا متوقع بودند که روس‌ها هم همین اقدام (تخلیه ایران) را انجام دهند. چون این کار انجام نگرفت، دولت آمریکا تقاضا دارد که طبق پیمان سه گانه تا یک هفته دیگر شروع به تخلیه ایران بنماید و تا شش هفته دیگر تمام ارتش خود را از ایران خارج نماید و گرنه به ارتش آمریکا دستور خواهم داد که به ایران مراجعت نماید.
[۱۴] فاتح، ص۳۷۵، طلوعی، محمود، از ظهور تا سقوط، ج۱، ص۱۴۵-۱۵۰.


به دنبال توافق با کشور روسیه و انتشار ابلاغیه و نامه‌های متبادله مذکور ارتش سرخ در موقع مقرر در ابلاغیه مشترک خاک ایران را تخلیه کردند. از آن موقع تا وقتی که ارتش ایران به تبریز وارد شد، احمد قوام بزرگترین بازی سیاسی که در تمام عمر خود کرده بود را، نمایش داد؛ البته مساعدت سازمان ملل متحد و بخصوص کوشش و جدیت آمریکا موجب شد که ارتش سرخ از ایران خارج شود.
[۱۵] فاتح، ص۳۹.
[۱۶] مکی، حسین، نفت و نطق مکی، ص۲۱ -۲۲


۱. ↑ نجمی، ناصر، از سید ضیاءالدین تا بازرگان، ج۱، ص۷۶۹ -۷۷۱، تهران، گلعشائی، ۱۳۷۰.
۲. ↑ جامی، پژوهش گروه‌های گذشته چراغ راه آینده است، ص۳۹۵، تهران، نیلوفر، ۱۳۷۱.
۳. ↑ دموکرات به روایت اسناد و خاطره‌ها، ص۲۷۷.
۴. ↑ نجمی، ناصر، از سید ضیاءالدین تا بازرگان، ج۱، ص۷۷۱، تهران، گلعشائی، ۱۳۷۰.
۵. ↑ نجمی، ناصر، از سید ضیاءالدین تا بازرگان، تهران، ج۱، ص۷۶۹ -۷۷۱، گلعشائی، ۱۳۷۰.
۶. ↑ فرمانفرمانیان، منوچهر، خون و نفت، ص۱۹۹- ۲۰۸، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران، ققنوس، ۱۳۷۷.
۷. ↑ فاتح، ص۳۷۴.
۸. ↑ فاتح، ص۳۷۹.
۹. ↑ فرمانفرمانیان، منوچهر و رخسان، خون و نفت، ص۲۰۹، ترجمه حقیقت خواه، تهران، قفنوس، ۱۳۷۷.
۱۰. ↑ فاتح، ص۳۷۳.
۱۱. ↑ شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران، ص۲۲۸، تهران، سخن ۱۳۷۲.
۱۲. ↑ فاتح، ص۳۷۴.
۱۳. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ص۳۲۳ -۳۲۵، تهران، علم ۱۳۷۲.
۱۴. ↑ فاتح، ص۳۷۵، طلوعی، محمود، از ظهور تا سقوط، ج۱، ص۱۴۵-۱۵۰.
۱۵. ↑ فاتح، ص۳۹.
۱۶. ↑ مکی، حسین، نفت و نطق مکی، ص۲۱ -۲۲


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «قرارداد سادچیکف» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۵/۲۴.    


رده‌های این صفحه : استعمار | تاریخ ایران | جنگ جهانی دوم | روسیه | مقالات پژوهه
جعبه ابزار