فلسفه نوافل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نمازهای مستحبی زیاد است که آنها را «
نافله» گویند و بین نمازهای مستحبی به خواندن نافله‌های شبانه بیشتر سفارش شده و آنها در غیر
روزجمعه، سی و چهار رکعتند.
هشت
رکعت آن نافله
ظهر و هشت رکعت نافله
عصر و چهار رکعت نافله
مغرب و دو رکعت نافله
عشا(تذکّر: او رکعت نافله عشا نشسته خوانده می‌شود و روی هم یک رکعت محسوب می‌گردد) و یازده رکعت نافله شب و دو رکعت نافله
صبح می‌باشد.
در
اسلام تاکید فراوانی بر انجام نمازهای مستحبی شده و ثواب‌های زیادی نیز برای آن منظور گردیده است که شمارش آنها، از حوصله درس خارج است. در اینجا تنها به
ذکر یک روایت تبرّک می‌جوییم:
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) فرمود:
«انّ للقلوب اقبالاً و ادباراً فاذا اقبلت فتنفّلوا و اذا ادبرت فعلیکم بالفریضة»
دلها را آمادگی و بی رغبتی است؛ هرگاه آمادگی داشتند، نافله بخوانید و اگر بی رغبتی نشان دادند برشما باد که بر
نمازواجب بسنده کنید.
می‌دانیم که هر کار مستحبی اعم از نماز و غیر آن، عملی است که برای استحباب آن از سوی
شرع حکمتی وجود دارد و داوطلبانه، به دلخواه شخص انجام می‌گیرد که در این صورت
پاداش نیکو دارد و اگر هم انجام ندهد،
عقاب و عذابی در کارنیست.در اینجا این سؤال پیش می‌آید که فلسفه و علت تشریع کارهای
مستحب از جمله نمازهای نافله چیست؟ در پاسخ گوییم چنین کاری دو علّت مهم و اساسی داشته است:
نمازهای مستحبی، نمازهای واجب را در برابر گردبادهای اهمال و سهل انگاری محافظت می‌کنند و
قصد وسوسه و دستبرد شیطان به وسیله آنها شکسته و دفع می‌گردد.
به عبارت دیگر، نمازهای مستحبی سبب تقویت نمازهای واجب در برابر آسیبها و حوادث احتمالی است.
حمّاد بن عبدالله گوید: علّت تشریع نمازهای نافله را از
امام صادق (علیه‌السّلام) جویا شدم.
ایشان پاسخ داد: «علّت چنین کاری تاکید بر نمازهای واجب بوده است؛ زیرا اگر نماز مردم جز همین چهار رکعت نماز ظهر نبود، به آن اهمیت چندانی نمی‌دادند و احتمال داشت که توفیق انجام آن را از دست بدهند، ولی وقتی نافله هم به آن اضافه شده، به خاطر زیاد بودنش در انجام آن
تعجیل می‌کنند، همچنین است نماز عصر....»
نکته دیگر اینکه وضع نمازهای مستحبی، لطف و عنایتی است از جانب خدا برای بندگان، به این بیان که بیشتر مردم در بجای آوردن نمازهای واجب، از نظر
آداب و شرایط پذیرش و گزاردن نمازی خداپسند، کوتاهی می‌ورزند، از این رو، خداوند، نمازهای نافله را راه جبران این نقیصه قرار داده است: شخصی به نام «ابوبکر» گوید:
«
حضرت امام باقر (علیه‌السّلام) از من پرسید: آیا می‌دانی نمازهای مستحب برای چه وضع شده است؟ عرض کردم: فدایت شوم نمی‌دانم.
فرمود: «لِاَنَّهُ اِنْ کان فِی الْفَریضَةِ نُقْصانٌ قُضِیَتِ النّافِلَةٌ عَلَی الْفَریضَةِ حَتّی تَتُمَّ»
برا ی اینکه اگر در نماز واجب کمبودی باشد، نافله آن را جبران کند، تا کامل شود.
امام کاظم (علیه‌السّلام) نیز فرمود: «اِنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی اَتَمَّ صَلاةَ الفَریضَةِ بِالصَّلاةِ النّافِلَةِ وَ اَتَمَّ صِیامَ الْفَریضَةِ بِصِیامِ النّافِلَةِ»
خداوند بزرگ، نماز واجب را با نماز نافله و
روزه واجب را با روزه مستحب کامل کرده است.
تشریع انواع عبادتها در ادیان الهی برای تکامل و تقرّب انسان به خدا صورت گرفته است که عبادتهای واجب، حدّ ضروری و لازم آن است و هر کس مکلّف است با انجام آن خود را به چنین مرزی برساند.
از طرف دیگر، برای آنکه مؤمن توقّف نکند و راه تقرّب بیشتر به رویش باز باشد، عبادتهای اختیاریِ فراوانی فرا روی او قرار گرفته تا بتواند بدین وسیله سیر تکاملی خویش را ادامه دهد پس هر که عبادتش بیشتر باشد، تقربش بیشتر است.شاهد این گفتار، سخن امام کاظم (علیه‌السّلام) درباره قرآن است:
«...دَرَجاتُ الْجَنَّةِ عَلی قَدْرِ ایاتِ الْقُرْآنِ یُقالُ لَهُ اقْرَاْ وَ ارْقَ فَیَقْرَاُ ثُمَّ یَرْقی...»
درجات
بهشت به تعداد آیه‌های قرآن است.به او (مؤمن) گفته می‌شود (آیه‌های قرآن را) بخوان و بالا برو، او هم می‌خواند و بالا می‌رود.
حضرت رضا (علیه‌السّلام) در این راستا فرمود: «بدانید که نمازهای نافله به خاطر تفاوت مردم در توانشان تشریع شده است؛ زیرا برخی از برخی، قوی ترند، نمازهای واجب برای پایین‌ترین سطح وضع شده، سپس مستحبات در پی آن آمده است تا قوی و ضعیف در حد توانشان عمل نمایند، بنابراین هیچ کس فراتر از توانش مکلّف نشده است...همچنین است
روزه و
حج و برای هر واجبی، مستحبی بدین معنا وجود دارد.
پس از آنکه مؤمن طعم شیرین عشق الهی را در نمازهای واجب چشید در پی ارتباط بیشتر با معبود خویش به دامن مستحبات چنگ می‌زند و برای جلب توجّه معشوق بی همتا، هدیة گرانقدر و زیبایی به نام «نماز مستحبی» را پیش کش می‌آورد.حضرت رضا (علیه‌السّلام) فرمود: «حَسِّنُوا نَوافِلَکُمْ وَ اعْلَمُوا اَنَّها هَدِیَّةٌ اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ»
نمازهای نافله را زیبا ادا کنید و آگاه باشید که آنها هدیه‌ای به پیشگاه خدای بزرگ است.
در میان نوافل روزانه، ماهانه و سالانه، نماز
شب از فضیلت بیشتری برخوردار است که قرآن و روایات بر آن تاکید فراوان دارند.قرآن مجید با
لحن بسیار
شوق آور از شب بیداران زنده دل یاد کرده، می‌فرماید
«تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»
از بستر
خواب پهلو تهی کنند، پروردگارشان را با
بیم و امید بخوانند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم
انفاق کنند.
مرحوم
طبرسی از امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) نقل می‌کند که:
«منظور از
مؤمنان در این
آیه شب زنده دارانی هستند که برای اقامه نماز شب از بستر گرم خویش بر می‌خیزند.
آن گاه
قرآن مجید از پاداش بزرگ و نفیسی که خداوند به زاهدان شب عنایت می‌کند،
خبر داده، می‌فرماید:
«فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»
هیچ کس نمی‌داند که در ازای کاری که انجام داده‌اند، چه (پاداش مهم) و
چشم روشنی‌ای برای آنها نهفته شده است.
حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) در
تفسیر این
آیه شریفه فرمود:
«ما مِنْ حَسَنَةٍ اِلاّ وَ لَها ثَوابٌ مُبَیَّنٌ فِی الْقُرْانِ اِلّا صَلاةُ اللَّیْلِ فَاِنَّ اللهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ یُبَیِّنٌ ثَوابَها لِعِظَمِ خَطَرِها قالَ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ»
هیچ کاری نیکی نیست جز آنکه پاداشش در قرآن بیان شده است مگر نماز شب که خداوند به خاطر عظمت شان آن ثوابش را برملا نکرده و فرموده است: فَلا تَعلَمُ نَفس».
ممکن است دراینجا این سؤال پیش آید که چرا
پاداش عظیم نماز شب مخفی نگاه داشته شده است؟ این سؤال را به سه شکل می‌توان پاسخ داد:
۱.کارهای ارزشمند و عظیم چنان است که حقیقت آنها به سادگی قابل درک نیست، درعین حال پنهان داشتن پاداش آنها نشاط انگیزتر است.
۲.قرّة العین و چشم روشنی، آن قدر بزرگ و گسترده است که دانش انسان از رسیدن به تمام خصوصیات آن ناتوان است.
۳.چون «نماز شب» مخفیانه و دور از چشم دیگران انجام می‌گیرد، پاداش آن نیز پنهان و دور از چشم مردمان است.
رهبران بزرگوار اسلام نیز با تعبیرهای گوناگونی مردم را به انجام این عمل بزرگ
تشویق می‌کردند که در اینجا به یک نمونه آن بسنده می‌کنیم؛ معاذ بن جبل گوید:
«روزی رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) به من فرمود: اگر مایلی راه‌های
خیر را به تو نشان بدهم.سپس فرمود: «...قیام الرّجل فی جوف اللّیل یبتغی وجه الله»
(یکی از راهها) برخاستن مرد در دل شب در پی یافتن رضای خداست.
با اینکه همه پاداش اخروی نماز شب برای ما درک کردنی نیست، ولی معصومین (علیهم‌السّلام) از برخی
آثار دنیوی و اخروی آن ما را مطلع کرده‌اند که نوضیح آن در زیر می‌آید:
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) فرمود:
«انّ قیام اللّیل قربة الی الله و تکفیر السّیئات و منهاة عن الاثم و مطردة الدّاء فی الجسد»
همانا نماز شب: ۱. نزدیکی به خداست. ۲. جبران کردن گناهان است. ۳. باز دارنده از
گناه است. ۴. دفع کننده درد
بدن است. ۵. درسخنی دیگر فرمود:
«من صلّی باللّیل حسن وجهه بالنّهار»
هر کس نماز شب بخواند، چهره اش در
روز نیکو (نورانی) می‌شود.
۶.
رزق روز را تضمین می‌کند؛ چنانکه شخصی خدمت آن حضرت آمده، بگونه‌ای عرض نیاز کرد که گویا به
نان شب محتاج است.امام پرسید: آیا نماز شب می‌خوانی؟ پاسخ داد آری، حضرت رو به یاران خویش کرده فرمود:
«کذب من زعم انّه صلّی باللّیل و یجوع بالنّهار انّ الله ضمّن بصلاة اللّیل قوت النّهار»
کسی که ادعا می‌کند نماز شب خوانده و در روز گرسنه مانده است، دروغگوست؛ زیرا خداوند به وسیله نماز شب روزی روز را تضمین کرده است.
۷ و ۸ و ۹ـ چهره را زیبا می‌سازد غم را می‌زداید و دیده را جلا می‌دهد، چنان که
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) درباره این سه اثر فرمود:
«صلاة اللّیل تحسن الوجه و تذهب بالهمّ و تجلوا البصر»
نماز شب چهره را نیکو می‌کند و غم را می‌زداید و دیده را جلا می‌دهد.
۱۰.
بهشت، پاداش آن است. رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) هنگام ارتحال به ابوذر فرمود:
«یا اباذرًّ! احفظ وصیّة نبیّک تنفعک، من ختم له بقیام اللّیل ثمّ مات فله الجنّة»
ای
ابوذر سفرش پیامبرت را حفظ کن که برایت سود آور است: هر کس آخر کارش با
نماز شب باشد و بمیرد، بهشت برای اوست.
نماز جعفر بن ابی طالب (علیه‌السلام)،
نماز استسقاء،
نماز غفیله،
نماز شب دفن و
نماز اول ماه و
نماز حاجت بعضی از نمازهای مستحبی‌اند که علاوه بر
نوافل یومیه در
تحریرالوسیله به استحباب آنها تصریح شده است.
و این نماز از
مستحبات مؤکّد است و از نمازهای مشهور بین عامّه و خاصّه است، و از چیزهایی است که
پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به پسر عمویش هنگام بازگشت از سفرش به خاطر محبّت و گرامی داشتن او به وی عطا کرد که از
امام صادق (علیه‌السلام) است که: «در روز
فتح خیبر هنگامی که
جعفر از حبشه آمد، پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: «آیا جایزه‌ای به تو ندهم؟ آیا بخششی به تو نداشته باشم؟ آیا به تو هدیه‌ای نکنم؟» پس جعفر گفت: «چرا یا رسول اللَّه» - حضرت صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: مردم گمان کردند که پیغمبر به او طلا یا نقره می‌دهد، لذا گردن‌ها را کشیدند تا ببینند چه می‌دهد - پس پیغمبر به او فرمود: «چیزی به تو عطا می‌کنم که اگر آن را هر روز انجام دهی، برایت از دنیا و آنچه در آن است، بهتر خواهد بود و اگر هر دو روز یک مرتبه انجام دهی، خداوند گناه بین آن دو روزت را مورد مغفرت قرار می‌دهد و اگر در هر جمعه یا هر ماه یا هر سالی انجام دهی خداوند گناه بین آنها را می‌بخشد».
و بافضیلت‌ترین وقت خواندن نماز جعفر (طیّار)،
روز جمعه هنگام بالا آمدن آفتاب است و می‌توان آن را از نافله‌های شب یا روز، حساب کرد که - چنان که در روایت آمده - هم برای او از نوافلش حساب شود و هم نماز جعفر، پس با نماز جعفر نافله نماز مغرب را مثلاً نیّت می‌کند. و این نماز چهار رکعت است که دو سلام دارد، در هر رکعتی
حمد و
سوره می‌خواند، سپس پانزده مرتبه می‌گوید:
«سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ للَّه وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَر» و همین تسبیح را ده مرتبه در رکوع و همچنین ده مرتبه بعد از سر برداشتن از رکوع، و همچنین در سجده اول و بعد از سر برداشتن از آن، و در سجده دوم و بعد از سر بلند نمودن از آن ده مرتبه می‌گوید. پس در هر رکعتی هفتاد و پنج مرتبه و همه آنها (در تمام چهار رکعت)، سیصد تسبیح می‌شود. و ظاهر این است که گفتن تسبیحات از ذکر رکوع و سجده، کفایت می‌کند، ولی احتیاط (مستحب) آن است که اکتفا به آنها نشود. و در این نماز سوره مخصوصی تعیّن ندارد، لکن افضل آن است که در رکعت اول، سوره
(اِذَا زُلْزِلَتْ) و در رکعت دوم، سوره
(وَ الْعَادِیَاتِ) و در رکعت سوم،
(اذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ) و در رکعت چهارم، سوره
(قُلْ هُوَ اللَّهُ احَد) بخواند.
از جمله نمازهای مستحب: نماز استسقاء است. و استسقاء به معنای درخواست آب است. و نماز استسقاء، مستحب است در وقتی که آب نهرها فرو رود و باران کم شود و آسمان از باریدن خودداری کند، به خاطر شیوع گناهان و کفران نعمت‌ها و ندادن حقوق و کم‌فروشی در کیل و وزن و ظلم و حیله و ترک امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری از زکات و حکم نمودن به غیر آنچه خدا نازل فرموده و غیر این‌ها از چیزهایی که موجب خشم حضرت رحمان می‌شود و موجب نیامدن باران می‌گردد، همان طور که در روایت آمده.
و کیفیت آن مانند نماز
عید فطر و
قربان، دو رکعت و به جماعت است و فرادا خواندن آن به قصد رجاء اشکال ندارد. در هر رکعت از آن حمد و سوره‌ای را می‌خواند و در رکعت اول بعد از سوره، پنج تکبیر می‌گوید و بعد از هر تکبیر، یک قنوت به جا می‌آورد و در رکعت دوم چهار تکبیر (می‌گوید) که بعد از هر تکبیری، یک قنوت به جا می‌آورد. و در قنوت، خواندن هر دعایی کافی است و بهتر است که دعای قنوت شامل طلب باران و آب و طلب عطوفت حضرت رحمان باشد به اینکه باران‌ها را فروفرستد و درهای آسمان را به رحمت باز کند و قبل از دعا، صلوات بر محمّد و آل محمّد علیهم الصلاة و السلام بفرستد.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز غفیله است، و آن دو رکعت است، میان نماز مغرب و عشا که در مقدّمه اول از کتاب نماز تفصیل آن گذشت.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز شب دفن است، که شرح آن در باب دفن میّت از احکام اموات گذشت.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز اول ماه و نماز حاجت، و غیر آنها از نمازهایی است که مفصّلاً در جاهای خودش ذکر شده است.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته شده از مقاله «فلسفه نوافل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۲۰. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
