فعالیت‌های حدیثی دوره جدید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پس از دوران رکود دانش‌های حدیثی که در تاریخ
اهل سنت در سده‌های دهم تا چهاردهم و در تاریخ
حدیث شیعه از سده پنجم تا سده دهم و نیز در سده دوازدهم و سیزدهم اتفاق افتاد از سده چهاردهم تا دوران کنونی، رویکردی کاملا جدید و پویا به حدیث و دانش‌های آن و نیز نقد و بررسی کلیه آثار حدیثی بر جای مانده از گذشتگان ظهور کرده است.
پس از دوران رکود دانش‌های حدیثی که در تاریخ
اهل سنت در سده‌های دهم تا چهاردهم و در تاریخ
حدیث شیعه از سده پنجم تا سده دهم و نیز در سده دوازدهم و سیزدهم اتفاق افتاد از سده چهاردهم تا دوران کنونی، رویکردی کاملا جدید و پویا به حدیث و دانش‌های آن و نیز نقد و بررسی کلیه آثار حدیثی بر جای مانده از گذشتگان ظهور کرده است
محورهای اساسی این رویکرد نوین را در بندهای ذیل می‌توان خلاصه کرد:
بررسی عمیق و نقادانه تاریخ حدیث، موضوع ممانعت از
کتابت و تدوین حدیث، انگیزه‌ها و سودها، یا زیان‌های آن برای
محدثان پیشین اهل سنت امری متروک و تمام شده تلقی شد و کمتر در کتاب‌ها طرح گردید، اما در دوران متاخر این پرسش که به راستی ممانعت چه انگیزه‌هایی داشته و چه پیامدهایی را به دنبال آورده مورد بحث و بررسی عمیق تر قرار گرفت. برخی از حدیث پژوهان معاصر اهل سنت پذیرفته‌اند که ممانعت از کتابت و تدوین حدیث زیان هایی؛ هم چون گسترش دامنه
وضع و
جعل در
روایات را به همراه داشته است.
از سوی دیگر حدیث و دانش‌های حدیثی در برخی از شهرها؛ هم چون
بغداد، نیشابور،
ری،
کوفه، بصره،
مکه و
مدینه و.... از رونق و شکوفایی بیشتر و کامل تری برخوردار بود، به گونه‌ای که غالب تحقیقات حدیثی در این شهرها انجام می‌گرفت و بسیاری از طالبان فراگیری حدیث به این شهرها کوچ می‌کردند.
از سوی دیگر نوعی خاص از نگرش‌های حدیثی به خاطر حضور فرهیختگان و حدیث شناسان خاص بر این شهرها حاکم بود، نظیر نگرش نقل گرایی در مدینه و عقل گرایی در کوفه. بدین ترتیب حوزه‌ها و مکاتب حدیثی عملا در تاریخ حدیث شکل گرفت.
محدود شدن حوزه مطالعات حدیثی، در ادوار اولیه و مبانی تاریخ حدیث به آثاری؛ هم چون
مقدمه ابن صلاح و
مقباس الهدایه مامقانی بر می‌خوریم که بیشتر مباحث علوم حدیث در آنها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. بیشتر آثار حدیثی پیش از دوران معاصر چنین است، اما در دوران معاصر همسو با روند تحقیق در سایر عرصه‌های علمی، مباحث حدیثی به صورت جزئی و محدود و در چارچوب موضوعی خاص، دنبال شده است. مباحثی از قبیل
علل الحدیث،
ناسخ و منسوخ در حدیث، اسباب صدور حدیث و.... از جمله مباحثی است که آثار مستقلی در بررسی آنها ارائه شده است.
نقد و
پالایش روایات، پیش از این به جوامع روایی و اصول حدیثی، با قداست ویژه‌ای نگریسته شده و کمتر محققی به خود اجازه می‌داد که به نقد و
پالایش آنها بپردازد؛ زیرا خود را با انبوهی از اعتراض‌ها روبرو می‌دید، اما در دوران معاصر تا حدودی این قداست نگری مطلق کنار گذاشته شده و پاره‌ای از حدیث پژوهان به نقد و
پالایش جوامع حدیثی پرداخته‌اند.
آثار زیادی که در میان آثار حدیثی اهل سنت در زمینه نقد حدیث، مبانی و معیارهای آن در دهه‌های اخیر نگاشته شده، و نیز برخی آثار حدیثی شیعه نشان گر چنین رویکرد گسترده‌ای است.
تدوین فرهنگ‌ها و فهرست‌های حدیثی، بسیاری از محققان حدیث پژوه در سده اخیر کوشیده‌اند تا با تنظیم فرهنگ‌ها و فهرست‌ها راه مراجعه و استفاده بهتر و سریع تر به منابع روایی را هموار سازند. برخی از این فرهنگ‌ها موضوعی و برخی نیز واژه‌ای است.
نخستین فرهنگ واژه‌ای توسط گروهی از خاور شناسان تحت عنوان
المعجم المفهرس لالفاظ الصحاح السته برای تسهیل در مراجعه به جوامع اولیه حدیثی اهل سنت فراهم آمد.
معجم المفهرس لالفاظ بحار الانوار،
معجم المفهرس لالفاظ الکتب الاربعه،
الکاشف لالفاظ نهج البلاغه و.... از نمونه کارهای فهرست نویسی در میان محققان شیعی است.
احیاء آثار پیشینیان، آثار حدیثی که پیشینیان برای ما به یادگار گذاشته‌اند در برگیرندی عمیق‌ترین و گسترده‌ترین مباحث و دانش‌ها در زمینه علوم حدیث است که نشان از همت والا و کوشش خستگی ناپذیر آنان دارد. بخشی از این آثار در اثر رخدادهای خواسته و ناخواسته طبیعی و فتنه‌های اجتماعی و آتش سوزی‌ها از بین رفته است. و بخشی دیگر که به دست ما رسیده به دو گونه است:
۱. شمار زیادی از آثار به صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های شخصی و عمومی نگاهداری می‌شود.
۲. و شماری نیز که به چاپ رسیده فاقد کیفیت مطلوب و لبریز از خطاهای چاپی است. گذشته از آن، خطوط ریز و درهم تنیده و قطع رحلی کتاب‌ها که گاه ده‌ها جلد را در دو یا سه جلد جای داده کار مطالعه و استفاده از این منابع را با دشواری زیادی همراه می‌سازد.
در دو سده اخیر، به ویژه سده کنونی کوشش قابل تقدیری از سوی اشخاص و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی برای احیاء آثار حدیثی گذشتگان در زمینه احیای نسخه‌های خطی و نیز چاپ مجدد کتاب‌ها با کیفیتی مطلوب همراه با مقدمه و تحقیق و تخریج مصادر و منابع کتاب انجام گرفته است. در تحقیق کتاب‌های منتشر شده، محققان کتاب غالبا در مقدمه به معرفی مؤلف کتاب، آثار علمی، اساتید و شاگردان او می‌پردازند. آنگاه شیوه مؤلف در تدوین کتاب و نیز جایگاه کتاب از نگاه سایر محققان را روشن می‌سازند و ضمن معرفی نسخه‌های مورد استفاده، شیوه کار خود را نیز تبیین می‌کنند. این مقدمه‌ها خود از منابع سرشار برای شناخت آثار و شرح حال مؤلفان به شمار می‌روند.
رویکرد خاور شناسان به مباحث حدیث پژوهی، مستشرقان در سده کنونی، یا به خاطر تحصیل در رشته‌های اسلام شناسی در دانشگاه‌های امریکایی و اروپایی، یا به خاطر حضور در کشورهای اسلامی در قالب رایزنی‌های فرهنگی در زمینه‌های مختلف اسلام شناسی و حدیث پژوهی به تحقیق و بررسی پرداخته و آثار قابل توجهی از خود به جای گذاشته‌اند.
گر چه در میان خاور شناسان چهره هایی؛ هم چون
گلدزیهر مغرضانه وارد عرصه حدیث پژوهی شده و اشکال‌هایی به تاریخ اهل سنت و جوامع آنها ـ که باعث ناخشنودی محققان معاصر اهل سنت شده ـ وارد کرده است،
اما بخشی از تحقیقات آنان مفید و راهگشا بوده است، چنان که نخستین فهرست واژه‌ای جوامع حدیثی اهل سنت توسط گروهی از همین خاورشناسان تدوین و عرضه شد.
به خدمت گرفتن رایانه در عرصه حدیث پژوهی، پیدایش رایانه در چند دهه اخیر پدیده مبارکی بود که افزون بر خدمات بس بزرگ و گسترده در آبادانی دنیای مردم و تنظیم روابط اجتماعی و تعامل جهانی، در زمینه علم و دانش و تحقیقات نیز فوائد زیادی را به همراه داشته است. جهان اسلام گرچه پدید آورنده تکنولوژی رایانه نبوده است، اما به زودی با اذعان به کار آیی این پدیده نوین، از آن در عرصه‌های مختلف
دین و اسلام پژوهی و از جمله حدیث پژوهی استفاده کرده است.
ظهور انواع نرم افزارهای حدیثی در میان
اهل سنت و
شیعه، که بنا به سلیقه پدیدآورندگانش بخشی از متون جوامع روایی، کتب
علوم حدیث، منابع رجالی و.... را در بر داشته و راه مراجعه و استفاده از این منابع را در زمانی بس کوتاه میسر ساخته و نیز پیدایش پایگاه‌های حدیثی در شبکه جهانی اینترنت از نشانه‌های حضور گسترده رایانه در عرصه حدیث پژوهی است.
ظهور مراکز آموزشی و پژوهشی در زمینه دانش حدیث، انتشار فصلنامه‌های پژوهشی در زمینه علوم و دانش‌های حدیثی و.... از نمونه‌های دیگر رویکرد جدید و گسترده در عرصه حدیث پژوهی است.
پژوهش در علوم حدیث؛
اقسام علوم حدیث؛
دانش‌های حدیثی
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فعالیت‌های حدیثی دوره جدید»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۷.
