فضل‌وحید حاجی ترنگ‌زایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فضل‌وحید حاجی ترنگ‌زایی معروف به حاجی خل
مهمند، از برجسته‌ترین رهبران جهادی
افغانستان در
قرن سیزدهم و چهاردهم هجری بوده است.
وی فرزند فضل احمد پیرزاده و از طایفه عمرزایی بود که در ۷۶-۱۲۷۵ ق/ ۱۸۵۹ متولد شد. او در میان پیروان ملا نجم الدین و در بیشتر روستاهای اطراف
پیشاور نفوذ داشت. گرچه پیشاور در آن
زمان جزو
هندوستان و مستعمره انگلستان محسوب می‌شد، با وجود این حاجی ترنگ زایی به شدت با سیاست‌های استعماری انگلستان در هند
مبارزه می‌کرد.
او در لکرای می‌زیست و قطعه زمینی نزدیک ترنگ زایی به او داده شده بود که در آنجا یک
مسجد و یک دارالضیافه برای مشایخ و پیروان نزدیک خود بنا کرد. در ۱۳۱۸ ق/ ۱۹۰۰ جمعیت «حزب الله» را با کمک چندین تن از همفکران خود در پیشاور و مردان تشکیل داد. حزب الله اولین حرکت سیاسی و اصلاحی و ضد استعماری قوم پشتون بود، و مؤسسان آن عبارت بودند از: حاجی ترنگ زایی، مولوی عبدالعزیز اتمان زایی مولانا سیف الرحمن الکوزایی مولوی فضل ربی و فضل محمود مخفی.
به نوشته عبدالحی حبیبی، «حزب الله دو هدف مهم داشت: یکی اصلاح اجتماعی و مبارزه با رسوم وعادات مضر؛ دوم، کوشش برای
آزادی و تعمیم
جهاد بر ضد انگلیس…» حاجی ترنگ زایی در ۱۳۲۶ ق/ ۱۹۰۸ به
اتهام تحریک مردم به
شورش بازداشت شد اما پس از آن که ده نفر از مالکان بزرگ «هشت نگر» تضمین کردند که وی دست از سخنرانی‌های هیجان انگیز برخواهد داشت و بدون اجازه از «چارسده» خارج نخواهد شد از
زندان آزاد گردید.
هنگامی که در ۱۹۱۴
جنگ جهانی اول آغاز شد به تحریک محمود حسن رهبر سیاسی
مسلمانان هند، حرکات و فعالیت‌های آزادیخواهانه و ضد انگلیسی در داخل و خارج هند شروع گردید. از جمله در دو ایالت سرحدی و آزاد فعالیت‌های جهادی بر ضد نیروهای انگلیسی آغاز شد که حاجی ترنگ زایی، از رهبران برجسته و جهادی به شمار می‌رفت.
وی در آن
سال سفری به
کابل کرد و کوشید تا روستاییان را به تحریم مدارس دولتی و روی آوردن به مساجد وادارد اما در این راه موفقیت چندانی به دست نیاورد. در ۱۹۱۵ بهخ «بونر» رفت و به تحریک مردم آن سامان بر ضد انگلستان پرداخت که این حمله در اوت ۱۹۱۵، به اوج خود رسید.
در همان سال قبایل
مهمند به رهبری حاجی ترنگ زایی بر مقر سپاه انگلیس در شبقدر شبیخون‌های متعددی بردند و این درگیری‌ها تا سال‌های ۱۹-۱۹۱۸ ادامه داشت.
متعاقب آن حاجی به ناحیة باغ در ایالت
مهمند (قندهار) رفت و به عنوان نمایندة دولت مرکزی برای توزیع اعانات خدمت کرد و با رفتار خود در انجام این خدمت، تحول عظیمی در میان
مهمندی‌ها پدید آورد.
در ۱۹۱۶ برخی از مجاهدان هندی که مخفیانه به سرحدات آزاد افغانستان رفته بودند و با استقبال و پذیرایی حاجی ترنگ زایی روبرو شدند و متقابلا او نیز به عنوان یکی از اعضای حکومت موقت هند در کابل برگزیده شد. وی در
جنگ سوم افغانستان با انگلستان در ۱۹۱۹ نقش عمده‌ای در مبارزه با حکومت انگلیسی هند ایفا کرد. در آوریل ۱۹۱۹/
رجب ۱۳۳۷ ق در طول سرحدات آزاد افغانستان هزاران نفر افغان مسلح، آماده جنگ با نیروهای انگلیسی گردیدند و به دنبال آن رهبران جهادی مشهوری چون حاجی ترنگ زایی و ملا چکنور از سرحدات آزاد وارد جلال آباد شدند.
انگلیسی‌ها نیز برای مقابله با تحرکات سیاسی – نظامی مجاهدان افغانی و ازجمله حاجی ترنگ زایی، دست به اقدامات متعددی زدند. از یک سوی نیروی نظامی عظیمی به سرحدات افغانستان اعزام کردند و از دیگر سو در بین مردم سرحدات و سران قبایل تبلیغ کردند که تا زمانی که امیر حبیب الله خان به عنوان «ولی الله» مسلمانان افغانستان حکم
جهاد صادر نکرده، جهاد بر ضد انگلیسی‌ها
واجب و ضروری نیست و بدینگونه مانع کمک مالی و پیوستن مردم به مجاهدان می‌شدند.
در سال‌های ۴-۱۳۰۳/۲۵-۱۹۲۴، حاجی ترنگ زایی برای فعالیت بر ضد منگل‌ها به افغانستان رفت. در ماه‌های مه و ژوئه ۱۹۲۷ با کمک پسرش پادشاه گل افضل اکبر و با یاری «فقیر علینگری»
مهمندی‌ها را برای حمله به پاسگاه‌های نزدیک شبقدر بسیج کرد اما پس از شکست این حمله، به لکرای عقب نشست و بار دیگر در ۱۹۳۰ در مرزهای هند به فعالیت پرداخت اما در برانگیختن
مهمندها برای حمله به
پیشاور ناکام گردید.
در ۱۹۳۱ به بیماری سختی دچار شد و به «آفریدی‌ها» نوشت که در آن سال نمی‌تواند نیرویی برای کمک به آنها بفرستند. در ژانویه سال ۱۹۳۲ به نیروهای «فقیر علینگری» در «گاندائو» ملحق شد اما پس از دو روز به موطنش بازگشت و در ماه فوریه به این سو و آن سوی
مهمند سفر کرد و مردم را به جهاد برانگیخت و متعاقب آن، روستای او در یازدهم مارس ۱۹۳۲ از سوی نیروهای انگلیسی بمباران شد. در ژوئیه ۱۹۳۲ همراه با پسرانش پادشاه گل و فضل محمد به کابل رفت و آنجا بار دیگر بیمار شد و تا ژانویه ۱۹۳۳ نتوانست به موطن خود بازگردد.
فضل وحید یک ضد انگلیسی فعال بود و با جنبش «پیراهن سرخ‌ها» همکاری داشت و در اوت ۱۹۳۵ همه
مهمندها را به جهاد بر ضد انگلیسی‌ها بسیج کرد. او و هر سه پسرش در عملیات
مهمندها (اوت و سپتامبر ۱۹۳۵) نقش بسیار فعالی داشتند و دولت بریتانیا نام او را در لیست قانون ستیزان طبقه بندی کرده بود.
دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «فضل‌وحید حاجی ترنگ‌زایی».
