• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فضل بن سهل (مقاله‌دوم)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابوالعباس فضل بن سهل سرخسی (۱۵۴-۲۰۲ق)، وزیر مامون عباسی که از ذوق شعری، هوش، زیرکی، بلاغت و فصاحت خاصی برخوردار بود و در ستاره‌شناسی نیز مهارت داشت. سرانجام مامون از ترس به خطر افتادن حکومت و خلافت‌اش دستور قتل وی را داد.



ابوالعباس فضل بن سهل بن عبدالله سرخسی، مشهور به ذوالریاستین، در سال ۱۵۴ق در سرخس متولد شد، اما بر اساس گزارش طبری که می‌گوید: عمر وی به هنگام مرگ شصت سال بود، ولادت وی باید در سال ۱۴۲ق رخ داده باشد.
وی از اشراف زادگان ایرانی بود و پدرش سهل در زمان‌ هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ق) اسلام آورد و به دستگاه یحیی بن خالد برمکی پیوست و پسرانش فضل و حسن نیز به خدمت جعفر بن یحیی درآمدند و در نهایت، فضل به واسطه جعفر برمکی از خواص مامون (خلافت ۱۹۸-۲۱۸ق) گردید. به گفته خطیب بغدادی، زمانی که فضل بن سهل تصمیم به اسلام آوردن گرفت، کراهت داشت از اینکه به دست‌ هارون و مامون مسلمان شود، از این‌رو در روز جمعه‌ای به تنهایی به مسجد جامع رفت، غسل کرد و لباس مسلمانی پوشید، ولی بنابر روایتی که ذهبی آورده، در سال ۱۹۰ق به دست مامون اسلام آورد و از شیعیان بود.


شیخ طوسی او را در زمره اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) برشمرده است. وی دارای حدیث مسندی نیز می‌باشد که آن را از یحیی بن خالد برمکی نقل، و طاهر بن حسین از او روایت کرده است. وی که از ذوق شاعری، هوش، زیرکی، بلاغت و فصاحت خاصی برخوردار بود و در ستاره‌شناسی نیز مهارت داشت.


فضل به وزارت مامون رسید و در بسیاری از امور حکومت و مملکت طرف مشورت او قرار گرفت. او که در مدت‌ اندکی به جایگاه و منزلتی خاص نزد خلیفه نایل شده بود، پس از به قتل رسیدن علی بن عیسی بن ماهان و عبدالرحمان بن جبلة انباوی از فرماندهان لشکر امین به دست طاهر ذوالیمینین، به حکومت و امارت همدان تا دریای خزر و گرگان و خلیج فارس و سرحدات هند رسید. او بدین‌گونه هم ریاست وزیران و دیوان و هم فرماندهی لشکریان مامون را عهده‌دار بود و بدین‌سبب به ذوالریاستین شهرت یافت.


تالیفی به نام الاختیارات که در موضوع شناخت اوقات و ایام و نجوم بوده، از آثار اوست.


سرانجام مامون به دلیل زیرکی و شجاعت خاص و آوازه‌ای که فضل به دست آورده بود، نتوانست او را تحمل کند و چون حکومت و خلافت را در خطر دید، تصمیم به قتل وی گرفت و بدین‌منظور دایی خویش، غالب اسود را به همراه جمعی دیگر برای کشتن او به سرخس فرستاد و آنان وی را در ۶۰ سالگی به سال ۲۰۲ق در حمام سرخس به قتل رساندند.
[۲۴] دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۷، ص۱۰۱۴۸.



۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۱۴۹.    
۲. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۵۶۵.    
۳. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۳۳۶.    
۴. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۹۹-۱۰۰.    
۵. شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۸۵.    
۶. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۳۳۷.    
۷. مرزبانی، محمد بن عمران، معجم الشعراء، ص۲۲۴.    
۸. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۴۱.    
۹. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۲۲۹-۲۳۱.    
۱۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۴۲۴.    
۱۱. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۱۰۰.    
۱۲. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۳۳۶.    
۱۳. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۷۱۱.    
۱۴. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۳۴۶.    
۱۵. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۳۴۷.    
۱۶. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۵۶۵.    
۱۷. ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۱۰.    
۱۸. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۵.    
۱۹. ذهبی، محمد بن احمد، العبر، ج۱، ص۲۶۴.    
۲۰. استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال، ج۴، ص۶۷.    
۲۱. عصفری، خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة، ص۳۸۷.    
۲۲. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۵۳.    
۲۳. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۷۶.    
۲۴. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۷، ص۱۰۱۴۸.
۲۵. حلی، حسن بن علی، رجال ابن داوود، ص۱۵۱.    



• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۱۰، برگرفته از مقاله «فضل سرخسی».






جعبه ابزار