فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان»، به قلم استاد محمد مهریار در یک مجلد به
زبان فارسی منتشر شده است. این کتاب که حاصل بیش از سال تلاش نویسنده است، یکی از ارزشمندترین و پربارترین تحقیقات نویسنده است.
در ابتدای اثر، مقدمه‌ای به قلم فضل الله صلواتی دبیر کنگره بزرگداشت
اصفهان و مقدمه ارزشمندی به قلم نویسنده آمده است. پس از آن نشانه‌های آوانویسی و شرح واژه‌ها به ترتیب
حروف الفبا ذکر شده است.
در پیش گفتار کتاب می‌خوانیم: «در این کتاب، نتیجه سال‌ها پژوهش و تحقیق دانشمندی گرانقدر و محققی ارجمند، حضرت استاد محمد مهریار که خدایش زنده دارد و عمرش را دراز گرداند، به نام فرهنگ نامها و آبادیهای کهن اصفهان به دوستداران اصفهان بزرگ و به پیشگاه اهل تحقیق و دانش تقدیم گردیده است. چه بسیاری از نامها و اسامی روستاها و شهرهای کشورمان که برای مردم زمان ما نامفهوم و غیرقابل شناخت است، چه بسا اسم‌های شهرها، روستاها، آبادی‌ها بر اساس تفکرات، اندیشه‌ها، حوادث زمان‌های گذشته و شاید چندین هزار سال پیش تعیین شده است و یا این که مردم هر محل، سکنای خود را بدان نامها، خوانده‌اند، ممکن است بسیاری از این اسامی و اعلام را مردم دوران ما نشناسند و یا از چگونگی نامگذاری آن بی خبر باشند، و ریشه و مبنای واژه‌ها را در فرهنگ‌ها و کتاب‌های
لغت نتوانند پیدا کنند... در اصفهان ما که شهری با سابقه تاریخی به اندازه همه
ایران است و تمدنی شکوفا و آثاری از گذشته‌های دور از پیش از
اسلام و
مسلمانی و از دوران
حضرت ابراهیم علیه‌السّلام و
انبیای بنی اسرائیل، و نشانه‌هایی از آن روزگاران دارد، اکثر واژه‌ها و نامها ناشناخته‌اند و هر کس به صورتی ترجمه و تفسیر و تحلیلی بر آن دارد و دیدگاه‌هایی را ابراز می‌کند.
در این امر مؤلف اندیشمند و فرزانه کتاب، نهایت تلاش را به کار برده تا این کلمات را ریشه یابی کند و از متون بسیار قدیم و از تحقیقات و یافته‌های مستشرقان و اندیشمندان دیگر مناطق
جهان و ایران بهره گرفته و بسیاری از نام‌های کهن آبادی‌ها، محلات، شهرها و روستاهای مربوط به منطقه اصفهان را به دست آورده است».
وی کاری بزرگ و در خور
تحسین و
تمجید انجام داده است؛ بسیاری از نام‌های به ظاهر بدون معنی و دشوار؛ معنی شده و ریشه یابی گردیده است که در گذشته برای اهل تحقیق عدم شناخت این اسامی معضلی بوده و به همت مؤلف گرانقدر این معماها حل شده است.
نویسنده در مقدمه کتاب وجوه مختلف نام گذاری ده‌ها را با استفاده از منابع مختلف ذکر کرده است. وی قواعد و اصولی را برای نام گذاری بر می‌شمارد که لازم است که خواننده به آنها توجه کند. از جمله این قوانین است:
۱- هیچ نامی هر چه باشد و هر جایی که بدان نامبردار شده باشد، بی دلیل و بی معنی نیست.
۲- راه تحقیق در شناخت نام امکنه تحقیق
زبان شناسی، شناخت محل و سابقه تاریخی آن محل و پیداکردن ریشه
واژه در صورت‌های کهن و میانه
زبان فارسی است.
۳- ترکیب واژه‌ای
عربی یا ترکی با واژه دیگر فارسی نشان این است که سابقه باستانی ندارد، بعد از نفوذ
عرب و تسلط ترک‌ها پیدا شده است.
۴- اطلاق نام ساکنان محل به محل، از باب اطلاق نام حال به محل بسیار رایج است و باید مورد توجه باشد.
۵- تلفظ رایج محل می‌تواند، کلیدی برای حل مشکل
وجه تسمیه باشد، لذا باید بر آن تکیه کرد.
وی در انتها از قواعد و قوانین مذکور نتیجه گیری‌های ارزنده‌ای ارائه می‌دهد: هیچ وقت نیاکان ما نام
زشت و
ناپسند بر روی زیستگاه خود نمی‌نهاده است. نام گذاری تحت تاثیر
فرهنگ و اسطوره‌های کهن و
مفاهیم دینی انجام گرفته است. وجوه تسمیه سنتی و جغرافی دانان قدیم همه بی بنیاد و نامربوط است و قابل اعتنا نیست و...
نویسنده در خاتمه کتاب می‌نویسند: «عنوان پایان این نام واژه را خاتمه گفتم، نه از این باب که به راستی تمام عناوین کهن استان اصفهان و یزد را در برداشته باشد و هنوز هست و از آنها باقی مانده است، قلیل نام واژه‌هایی که باید رسیدگی شود و یا از فهرستی که من برای خودم برای تحقیق و جست وجو آماده کرده بودم، ساقط شده است؛ ولی به حقیقت این سقطات چندان زیاد نیست، اندک تعدادی است که در مستدرک این فرهنگ به توضیح آن خواهم پرداخت».
نویسنده در ضمن جست وجو در نام واژه‌های کهن پارسی به اصول و قواعد حاکم بر این نام واژه‌ها دست یافته و هم در مقدمه به تفصیل و هم لابلای کتاب به مناسبات متعدد ذکر کرده است. او معتقد است، در حقیقت پیداکردن معنای یک نام واژه نیازمند تحقیق درباره کیفیت تطور آن و نیز پیدا کردن راه اشتقاق آن از
زبان بنیاد است و حقیقت جست وجوی وجه تسمیه، نه به شیوه قدما، بلکه به صورت تحقیق واقعی این است که مبانی اشتقاق و کیفیت تطور واژه‌ای آشکار شود.
او همچنین متذکر می‌شود که بحث
اشتقاق و لغت که در نزد ادبای بزرگ ادب،
کسایی،
سیبویه،
اصعمی و غیره رایج بوده است، و همچنین از آن چه در ممالک غرب
واژه شناسی (فیلولوژی) و
ریشه یابی (اتیمولوژی) می‌نامند، زبان و
ادب فارسی در حال حاضر، به همه نیازی که بدان هست، یکسره فارغ و خالی است و امید این است که با نشان دادن قواعدی که ذکر آن گذشت، در این باره پژوهشگران آینده را راهی نموده باشم و الا تا آن راه به دست نیاید، هیچ تحقیق لغوی و واژه شناسی امکان پذیر نیست.
در پانوشت صفحات منابع مطالب و در انتهای اثر کتابنامه و فهارس نام جای‌ها، اشخاص، اقوام و ملل، سلسله‌ها، زبان‌ها و لهجه‌ها، کتاب‌ها و نشریات ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
