فرشته وحی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جبرئیل از
فرشتگان بزرگ الهی و نقش آفرینان در قیام جهانی
حضرت مهدی (علیه السلام) می‌باشد و یکی از چهار فرشته مقرب (علاوه بر
میکائیل،
اسرافیل و
عزرائیل) است. او رابط میان
خداوند سبحانه و تعالی و
پیامبران است. و در کتاب‌های دینی
یهودیت،
مسیحیت و
اسلام از نقش جبرئیل بسیار یاد شده است.
قرآن کریم، افزون بر این که
جبرئیل را پیک و واسطه نزول معرفی می‌کند، صفاتی نیز برای وی بر‌می‌شمارد، از جمله:
۱. روح الامین، چنان که فرمود: «انه لتنزیل رب العالمین نزل به الروح الامین علی قلبک»
این واسطه نزول، فردی
امین و درستکار است و این خود، گواهی بر
صیانت قرآن از دگرگونی در مسیر نزول و
حراست از دستبرد شیاطین است.
روح القدس، چنان‌که در جای دیگر از
قرآن فرمود: «قل نزّله روح القدس من ربک بالحق لیثبت الذین آمنوا و هدی و بشری للمسلمین».
یعنی واسطه روحی، پاک و
طاهر از آلودگی‌های مادی و منزه از اشتباه است.
۲. شدید القوی، چنان‌که می‌فرماید: «و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی علمه شدید القوی»
. ضمیر «هو» که درحقیقت بر می‌گردد به گفتار و نطق
پیامبر(ص)، در این‌جا، مبتدا و
وحی، خبر آن است. یعنی
خداوند،
قرآن را به وسیله نیروی عظیم -جبرئیل امین- بر
قلب پیامبر(ص) نازل کرده است.
۳. رسول
۴. کریم
۵. مکین
۶. عند ذی العرش
۷. مطاع
۸. امین
چنان‌که می‌فرماید:«انه لقول رسول کریم ذی قوة عند ذی العرش مکین مطاع ثم امین»
. یعنی این پیک وحی و واسطه نزول، خود رسولی است بزرگوار، نیرومند، دارای مقام و جایگاه، مورد
اطاعت و پیروی و
امین.
۹. مقری، این صفت از
آیه شریفه «اقرا باسم ربک الذی... اقرا و ربک الاکرم»
و آیه «سنقرئک فلا تنسی»
مأخوذ است چرا که جبرئیل،
قرآن را بر [[پیامبر (ص)
قرائت نمود.
حقیقت و ماهیت فرشتگان در نگاه فلاسفه اسلامی موجوداتی هستند که مجرد از ماده و خواص ماده هستند برخی قائل که حقیقت فرشتگان همان ستارگان هستند که برخی نحس (ملائکه عذاب) و برخی سعید (ملائکه رحمت) هستند و برخی از متکلمان ملائکه را جسمانی می‌دانند.
امام خمینی مانند دیگر حکما ملائکه را مجرد از ماده و عوارض آن می‌داند.
به باور امام خمینی قول به جسمانی و مادی بودن ملائکه متضاد با بسیاری از معارف و عقاید صحیح است و با نقد سخن برخی
متکلمان، معتقد است انکار
عقول و ملائکه جبروتی مستلزم انکار بسیاری از ضروریات عقل و دین می‌داند که ازجمله آن، تصور اشراف و از واجب تعالی و راه‌یافتن جهل و عجز در ذات حق‌تعالی است.
ازاین‌رو نه‌تنها ملائکه جسمانی نیستند؛ بلکه قابل‌رؤیت با حواس ظاهری نیز نمی‌باشند و تنها در صورت تمثل است که قابل‌رؤیت هستند. به باور امام خمینی ازآنجاکه تمثل ملائکه جهت ملکوتی دارد مشاهده آنها منوط به توجه و انصراف نفس انسانی از عالم طبیعت است.
به اعتقاد ایشان، نزول و صعود
جبرئیل نیز به دلیل منزه بودن از خواص جسم و ماده به معنایی که در اجسام به کار می‌رود، نبوده، برای آنان از مقامشان معنا ندارد، بلکه تنزل آنها چه در قلب و صدر ولی الهی به طریق تمثل است، چنان‌که تنزل جبرئیل بر حضرت مریم هم از باب تمثل بوده است.
ملائکه مقرب و فرشتگان الهی هر یک وظایفی در تدبیر
عوالم هستی برعهده دارند و واسطه وصول رحمت حق به مخلوقات هستند.
با تأمل در برخی از
آیات قرآن کریم، می‌توان دریافت که جبرئیل در
نزول وحی تنها نبوده است، بلکه همراهانی نیز داشته است و بسا مقام و وصف مطاع، اشارت به این حقیقت داشته باشد که این
فرشته با عظمت الهی، فرمانروای فرشتگان تحت امرش می‌باشد.
علامه طباطبایی در
تفسیر آیه: «ینزل الملائکه بالروح من امره...»
، می‌نویسد: باء در آیه برای مصاحبت است و منظور از
ملائکه، فرشتگان وحی هستند که یاران جبرئیل می‌باشند.
چنان که پیش از این نیز گفته شد؛ واسطه نزول قرآن بر
پیامبر(ص) به
نص خود
قرآن، حضرت جبرئیل است. در این مطلب و در این‌که وی از
خدا دریافت می‌کند تا به پیامبر(ص) برساند، تردیدی نیست، زیرا می‌فرماید: «... لجبریل فانه نزله علی قلبک باذن الله »
، و نیز فرمود: «قل نَزَّلَهُ روح القدس من ربک»
. بسا بتوان از جمله «من ربک» دریافت مستقیم جبرئیل از مبدأ ربوبی را برداشت نمود.
اما با تأمل بیشتر در
آیات قرآن، چنین استفاده می‌شود که جمله «من ربک» و «باذن الله» منشا و مبدا
وحی است و از جهت وجود واسطه‌ای غیر از
جبرئیل، ساکت است، بنابراین، واسطه‌ای بین جبرئیل و
خدا، بعید نمی‌نماید. آن‌گونه که برخی از
مفسران نیز احتمال آن را داده‌اند.فخررازی، معتقد است ممکن است بین جبرئیل و خدا وسائطی وجود داشته باشند.
و ممکن است، این نظریه را به روایتی که
مجلسی در
بحار الانوار از
پیامبر (ص) نقل می‌کند، تائید نمود که آن حضرت، خطاب به
ابن سلام می‌فرماید: آیا این
آیه را نشنیدی که می‌گوید: «و السماء بنیناها باید و انا لموسعون»
. وی در پاسخ گفت: آری. پرسید چه کسی این آیه را آورده است؟ فرمود جبرئیل. گفت از چه کسی؟ فرمود: از
میکائیل. گفت: او از چه کسی؟ فرمود: از
اسرافیل. گفت: او از چه کجا آورد؟ فرمود: از
لوح محفوظ. گفت: لوح از کجا دریافت نمود؟ فرمود از قلم. گفت: قلم از کجا گرفته است؟ فرمود: «عن رب العالمین»
در
سنت اسلامی و
قرآن کریم، جبرئیل همان
روح القدس است.
دلیل صریح این مطلب، آیه ۱۰۲
سوره نحل است: قل نزله روح القدس من ربک
؛ «بگو آن (قرآن) را روح القدس از سوی پروردگارت نازل کرده است.» در آیۀ ۹۷
سوره بقره نیز آمده است: قل من کان عدوا لجبریل فانه نزله علی قلبک باذن الله
؛ «بگو هرکس دشمن جبرئیل شد(بداند) که جبرئیل آن (قرآن) را به دستور الهی بر دل تو نازل کرده است.»
همچنین در قرآن با نام‌های «
روح»،
«الروح الامین»،
«شدید القوی»
و «رسول کریم»
از او یاد شده است.
روایاتی چند، از نقش آن فرشتۀ بزرگ الهی در
قیام عظیم و جهانی حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)، به روشنی سخن گفته و از او به عنوان نخستین کسی که با
حضرت مهدی(علیه‌السّلام) بیعت خواهد کرد، نام برده‌اند.
در بعضی از
روایات گفته شده: او به همراه گروه بزرگی از فرشتگان، هنگام ظهور در محضر واپسین حجت الهی حاضر شده و به یاری آن حضرت خواهند شتافت.
امام صادق(علیه‌السّلام) در قسمتی از یک روایت طولانی فرمود:
نخستین کس که با او بیعت می‌کند، حضرت جبرئیل است «اول من یبایعه جبرئیل...».
این، بدان معناست که یکی از امدادهای غیبی خداوند سبحانه و تعالی در آن قیام جهانی، یاری دادن جبرئیل به حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است. همان‌گونه که این فرشتۀ بزرگ الهی، به یاری
پیامبران دیگر نیز آمده بود.
ظهور،
بیعت،
امدادهای غیبی.
•
فرهنگ نامه مهدویت، سلیمان، خدامراد، ص۱۴۹، برگرفته از مقاله «جبرئیل». •
سایت معارف قرآن. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
