فتوت‌نامه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فتوت
نامه عنوان آثاری منظوم و منثور با صبغه
عرفانی و باطنی، در تعلیم و شرح آداب و رسوم و اعتقادات و اخلاقیات در آیین فتوّت یا جوانمردی است.
عنوان عربی این‌گونه آثار «کتابُ الفتوّة» یا «رسالةالفتوة» است.
فتوّت
نامهها به سه زبان
فارسی ،
عربی و
ترکی نوشته شده و شمار آن‌ها بسیار است، چنان‌که شماری از آن‌ها هنوز چاپ نشده و به صورت خطی نزد برخی از خانواده‌های مسلمان در سراسر
جهان یا در گنجینۀ نسخه‌های خطی کتابخانه‌های دنیاست.
کهن‌ترین فتوّت
نامهای که تاکنون شناخته شده، کتاب الفتوّة نوشتۀ
ابوعبدالرحمان سُلَمی (متوفی ۴۱۲) است که در واقع، به مفهوم خاصی که در این مقاله به آن پرداخته می‌شود، فتوّت
نامه نیست، زیرا کتاب کوچک سلمی شامل پنج جزء دربارۀ آداب و قوانین
اخلاقی صوفیان است، نظیر آنچه در باب فتوّت در
رسالۀ قشیریۀ ابوالقاسم قشیری (متوفی ۴۶۵) آمده است.
در آثار صوفیان در واقع فتوت چیزی جز آداب
اخلاقی نیست و البته اهل فتوّت به بسیاری از آدابی که صوفیان یاد کرده‌اند، پایبند بوده‌اند.
آنچه در فتوّت
نامۀ سلمی، در مقایسه با فتوّت
نامه‌های پس از او، جالب توجه است انتساب فتوّت به آدم - علیه‌السلام، نخستین انسان و نخستین پیامبر، و به پیامبران دیگر از جمله
ابراهیم و
یوسف علیهماالسلام است و نیز ذکر آیه‌هایی از
قرآن که در آن‌ها از «فتی» سخن گفته شده‌است.
این مباحث سلمی در آغاز بسیاری از فتوّت
نامه‌های قرنهای بعد نیز تکرار شده‌است.
رساله‌ای به نام فتوّت
نامه به
خواجه عبدالله انصاری (متوفی۴۸۱) منسوب است،
اما در صحت این انتساب تردید بسیاری وجود دارد.
علاوه بر این، رسالۀ مذکور، فتوّت
نامه در مفهوم خاص آن محسوب نمی‌شود.
ظاهراً نخستین فتوّت
نامهها در دورۀ الناصر لدین‌الله (حکـ: ۵۷۵ـ۶۲۲)، خلیفۀ
عباسی ، نوشته شده‌اند.
خود وی نیز اهل فتوّت بود و رهبری فتیان را به عهده گرفت.
از دوران الناصر لدین الله دو فتوّت
نامۀ کهن عربی را می‌شناسیم، یکی نوشتۀ احمدبن الیاس النقاش الخَرتَبِرتی و دیگری نوشتۀ ابن‌معمار بغدادی.
فتوّت
نامۀ احمد نقاش باعنوان تحفة الوصایا به نام فرزند درگذشتۀ الناصر لدین‌الله،
ابوالحسن علی (متوفی ۶۱۱)، نوشته شده است.
ظاهراً خود ابوالحسن‌علی نیز فتوّت
نامهای به نام عمدةالوسیلة تألیف کرده بوده است.
این کتاب در پنج فصل است: فصل اول دربارۀ کسانی است که خداوند در
قرآن آنان را «فتی» نامیده است؛ فصل دوم شجرۀ فتوّت را به دست می‌دهد؛ فصل سوم در شرایط فتوّت است؛ فصل چهارم در ارکان فتوّت؛ و فصل پنجم در سنّت فتوّت تا
حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله و سلم است.
شجره
نامۀ فتوّت، که در این فتوّت
نامه به الناصر لدین‌الله ختم می‌شود، بسیار حائز اهمیت است
و به آنچه
ابن‌معمار در فتوّت
نامۀ خود آورده شبیه است.
آنچه در این شجره
نامهها برای شناخت سرچشمه‌های فتوّت بسیار مهم است، ذکر نامهای ایرانیانی چون
ابومسلم خراسانی ، ملک کالیجار یا اباکالیجار،
بهرام دیلمی و
روزبه فارسی است،
که هر یک به‌گونه‌ای شخصیت‌های سیاسی بوده‌اند.
در عهد الناصر لدین‌الله و به نام او و برای تبلیغ و تعلیم فتوّت ناصری نوشته شده، فتوّت
نامهای جامع در ده فصل است: فصل اول دربارۀ کلمۀ فتوّت و کاربرد «فتی» در قرآن و تعاریف فتوّت است؛ فصل دوم دربارۀ منشأ فتوّت و شجره
نامۀ اهل فتوّت است که به الناصر لدین‌الله ختم می‌شود؛ فصل سوم دربارۀ تعریف فتوّت و فتی براساس سخنان برخی از عرفا و مشایخ تصوف است؛ فصل چهارم دربارۀ شرایط «فتوّت‌داری» است که عبارت است از مرد بودن،
بلوغ ،
عقل ،
دین ، منسوب نبودن به صفاتی زشت نظیر
پیسی و
مخنّث بودن ،
مروت ، و توضیحی دربارۀ هر کدام از این شرایط؛ فصل پنجم دربارۀ این‌که فتوّت‌داری چه کسانی پذیرفته است و از چه کسانی پذیرفته نیست؛ فصل ششم در تعریف اصطلاحات رایج در میان فِتیان است؛ فصل هفتم دربارۀ آداب تشرف به آیین فتوّت است، شامل بستنِ «شدّ» (میان‌بند) و پوشیدن شلوار فتوّت و نوشیدن
قدح آب و
نمک ، مشهور به آداب «شُرب»؛ فصل هشتم توضیح می‌دهد که حکمت شدّ و گره زدن آن و نوشیدن آب و نمک چیست؛
و فصل دهم راجع به حکایت‌هایی از جوانمردان قدیم است و برخی ابداعاتی که متأخران در فتوّت وارد کرده‌اند.
به نظر می‌رسد که
ابن‌معمار با این کتاب در سوق دادنِ فتوّت- که آیین عیاران و سپاهی‌پیشگان بوده- به سوی تصوف مؤثر بوده است و بسیاری از فتوّت
نامههایی که پس از آن نوشته شده از این کتاب متأثر بوده‌اند، از جمله باب فتوّت در کتاب نفائس‌الفنون فی عرایس العیون اثر
شمس‌الدین محمد بن محمود آملی (متوفی ۷۵۳) که ترجمه و تلخیص فتوّت
نامۀ ابن‌معمار است.
فتوّت
نامۀ ابن‌معمار باعنوان کتاب الفتوّة، به کوشش مصطفی جواد، محمدتقی‌الدین الهلالی، عبدالحلیم النجار، احمد ناجی القیسی و با مقدمۀ ممتّع مصطفی جواد، چاپ شده‌است (بغداد ۱۹۵۸).
فتوّت
نامۀ عربی دیگری که پس از کتاب الفتوة ابن‌معمار نوشته شده‌است و ظاهراً فاصلۀ زمانی بسیاری با آن ندارد، به نادرست به
مقداد سُیوری (متوفی ۸۲۶)، فقیه و متکلم شیعی، نسبت داده شده و اوراقی چند از آن در نسخۀ خطی شمارۀ ۱۰۱۱۵ در کتابخانۀ مجلس موجود است.
در این فتوّت
نامه نیز آداب تشرف به فتوّت به دقت وصف شده که با آنچه در فتوّت
نامۀ ابن‌معمار
آمده قابل مقایسه است.
از دیگر نکته‌های مهم فتوّت
نامۀ منسوب به سیوری
ذکر این مطلب است که پس از الناصر لدین‌الله، خلیفه المستنصر بالله (حکـ: ۶۲۳ـ۶۴۰) در کنار مرقد حضرت امام
علی‌بن ابی‌طالب - علیه‌السلام -شلوار فتوّت پوشید.
نخستین فتوّت
نامه‌های
فارسی نیز در دورۀ الناصر لدین‌الله نوشته شد.
دو فتوّت
نامۀ فارسی کم حجم به
شهاب‌الدین عمر سهروردی (متوفی ۶۳۲) منسوب است که مناسبات سهروردی با الناصر لدین‌الله صحت این انتساب را تأیید می‌کند.
سهروردی، که از مشایخ بزرگ تصوف در روزگار خود بود، ظاهراً به دلیل مناسباتش با الناصر به فتوّت تمایل نشان داده و در فتوّت
نامه‌های خود کوشیده است که فتوّت را جزوی از
طریقت یا
تصوف نشان دهد.
به گفتۀ او، در عهد
ابراهیم خلیل‌الله علیه‌السلام گروهی ضعیف که تحمل صوفی بودن (خرقه پوشیدن) را نداشتند از او خواستند که طریقی ساده‌تر را بنیان نهد و ابراهیم -علیه‌السلام -طریق فتوّت را بنیان نهاد.
او در فتوّت
نامه‌های خود به اخلاقیات، از نوعی که
سلمی و
قشیری دربارۀ فتوّت گفته‌اند، توجه دارد، چنان‌که در تعریف فتوّت سخنی را نیز از سلمی نقل کرده است
او
اخلاق جوانمردی را تعلیم داده و به مناسبت، چندین‌بار حکایت‌هایی را از علی -علیه‌السلام-، که سرسلسلۀ اهل فتوّت است، در تأیید تعلیمات خود نقل کرده
و تصریح نموده که فتوّت از پیامبرانی چون
ابراهیم و
اسماعیل اسماعیل - علیهماالسلام- به علی - علیه‌السلام -رسیده است
سهروردی چون خود
صوفی بوده، در فتوّت
نامه‌های خود کوشیده است که فتوّت را با تصوف مقایسه کند
و از میان همین مقایسه‌ها نکته‌های مهمی را دربارۀ اهل فتوّت در سدۀ هفتم در کشورهای
فارسی‌زبان می‌توان دریافت، نکته‌هایی که در فتوّت
نامه‌های عربی احمد نقاش و ابن‌معمار نیست.
از جمله این‌که لباس خاص اهل فتوّت یا همان شلوار فتوّت را «زیرجامه» می‌گفته‌اند،
شاید برای آن‌که آن را زیر لباس می‌پوشیده‌اند؛ پیراهن خاص آنان «یار پیراهن» نام داشته است
؛ در آیین فتوّت، به مرید «تربیه» و جمع آن را «تربیگان» می‌گفته‌اند
استاد یا
مرشد «صاحب» نامیده می‌شده است
و آیین فتوّت به دو شاخۀ «سیفی» و «قولی» تقسیم می‌شده است.
مباحثی از فتوّت
نامه‌های سهروردی همان مباحثی است که صوفیان در آثار تعلیمی خود، مانند آداب المریدینِ
ابوالنجیب سهروردی (متوفی۵۶۳)، دربارۀ آداب
طعام خوردن و سفر کردن و مانند اینها بیان می‌کرده‌اند.
دو فتوّت
نامۀ سهروردی به کوشش مرتضی صراف در رسائل جوانمردان (چاپ اول، تهران ۱۳۵۲ش) منتشر شده و لوید ریجون یکی از آن‌ها را به انگلیسی ترجمه کرده است.
کمی پس از
شهاب‌الدین عمر سهروردی ، عارفی جوانمردپیشه از سیواس در آناطولی به نام ناصرالدین خسرو، مشهور به مولانا ناصری، نخستین فتوّت
نامۀ منظوم
فارسی را در ۶۸۹ سرود.
این فتوّت
نامۀ ارزشمند را نخستین‌بار فرانتس تشنر،
خاورشناس آلمانی، تصحیح و منتشر کرد (لایپزیگ ۱۹۴۴).
سعید نفیسی نیز آن را در مجلد دهم
فرهنگ ایران زمین (تهران ۱۳۴۱ش) به چاپ رساند.
فتوّت
نامۀ مولانا ناصری ، با توجه به قدمتش، مطالب مهمی دربارۀ فتوّت عرضه می‌کند، از جمله دربارۀ دو شاخۀ سیفی و قولی فتوّت،
جایگاه خاص فتِیان که «آستانه» نامیده می‌شده و طرز ساختمان آستانه‌ها و آداب و رسومی که در آن‌ها رعایت می‌شده است
و این‌که برخی از اصناف شایستۀ فتوّت‌داری دانسته نمی‌شده‌اند، از جمله دلاکان، دلالان، جولاهان، قصابان، جراحان و صیادان.
گفتنی است که این اصناف درخور مقایسه‌اند با آنچه
ابن‌معمار در فصل پنجم فتوّت
نامۀ خود دربارۀ مردودان فتوّت ذکر کرده است.
فتوّت
نامه‌های کوچک دیگری به نثر
فارسی باقی‌مانده است که مؤلفان آن‌ها معلوم نیستند، اما سبک نثر آن‌ها بر کهن بودنشان دلالت دارد و احتملاً در قرن هفتم و هشتم نوشته شده‌اند.
از همین دوران دو فتوّت
نامۀ منظوم کوتاه، یکی در قالب مثنوی در ۶۲ بیت و دیگری در قالب قصیده در ۴۴ بیت، باقی مانده که سراینده در قصیده، «سید» تخلص کرده است.
مشهورترین فتوّت
نامۀ منظوم
فارسی، که نسخه‌های خطی متعددی از آن در دسترس است، مثنوی‌ای بالغ بر ۸۳ بیت در بحر هزج مسدس محذوف است که سالها، به اشتباه، از
عطار نیشابوری دانسته می‌شده و حتی
سعید نفیسی آن را در متن مصحح خود از
دیوان عطار نیشابوری (تهران، چاپ سوم، ۱۳۳۹ ش) درج کرده است.
امّا
محقق پاکستانی ،
آن را از عطاری غیر از عطار نیشابوری و فرانتس تشنر آن را از هاتفی (متوفی۹۲۷) دانسته‌است،
اما حقیقت آن است که سرایندۀ این مثنوی یکی از جوانمردپیشگان قرن هفتم یا هشتم به نام سیدعزّی مروی است.
او شرط‌های
اخلاقی فتوّت‌داری را هفتاد و دو شرط ذکر کرده و یکایک آن‌ها را در یک یا دو بیت شرح داده است.
عدد ۷۲ در شمارش شرط‌های فتوّت‌داری در این فتوّت
نامه، درخور مقایسه است با این جمله در کتاب سمک عیار که «حد جوانمردی از حد فزونست، اما آنچه فزونتر است هفتاد و دو طرف دارد».
چندین فتوّت
نامۀ مهم دیگر در قرنهای هفتم و هشتم به نثر
فارسی نوشته شده‌است، از جمله فتوّت
نامۀ نجم‌الدین زرکوب تبریزی (متوفی۷۱۲)، از صوفیان جوانمرد پیشۀ آذربایجان، که بیش و کم متأثر از فتوّت
نامۀ سهروردی است و اهل فتوّت را به سه گروه «قولی»، «سیفی» و «شُربی» تقسیم کرده است.
زرکوب در ضمن این فتوّت
نامه قصیده‌ای از خود را دربارۀ فتوّت
و همچنین سه بیت از یک قصیدۀ دیگرش را
آورده و به اثر منظوم خود به نام صحبت
نامه اشاره کرده است.
بیشترِ فتوّت
نامۀ زرکوب دربارۀ
اخلاق جوانمردی است، اما آگاهی‌های ارزنده‌ای نیزدربارۀ تفاوت سه گروه قولی و سیفی و شربی داده است
و در آداب تشرف به فتوّت، شرحی مبسوط دارد
که در این‌باره با فتوّت
نامۀ ابن‌معمار
و یک فتوّت
نامۀ کهن
فارسی ظاهراً از قرن هفتم
شبیه است.
فتوّت
نامۀ زرکوب نشان می‌دهد که جوانمردان، به جای قدح آب و نمک، قدح شیر نیز می‌نوشیده‌اند.
بخش‌های پایانی فتوّت
نامۀ زرکوب نیز دارای مباحثی از نوع تعلیمات صوفیان در آداب
خانقاه است، از جمله سقایی و آب‌خوردن و طعام خوردن و آداب وضوگاه
فتوّت
نامۀ زرکوب، به کوشش مرتضی صراف، در رسایل جوانمردان چاپ شده‌است (تهران ۱۳۵۲ ش).
فتوّت
نامۀ مهم دیگر در قرن هشتم نوشتۀ
کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی (متوفی ۷۳۵) است که نخست آن را به عربی نوشته و سپس خود متن عربی را به
فارسی ترجمه کرده است.
عنوان فتوّت
نامۀ او تحفةالاِخوان فی خصایص الفِتیان است.
کاشانی در فتوّت
نامۀ خود کوشیده است فتوّت را با
ولایت پیوند دهد
و بر این اساس، دربارۀ این‌که قطب و سرحلقۀ اهل فتوّت علی - علیه‌السلام- است بحث کرده و شرح داده که فتوّت از آدم و ابراهیم علیهماالسلام به پیامبر اسلام - صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- و از او به امیرالمؤمنین
علی - علیه‌السلام- رسید.
او در افسانه‌ای آداب تشرف به فتوّت را به عهد
پیامبر اسلام نسبت داده و شرح داده که پیامبر قدح آب و نمک را به علی - علیه‌السلام- نوشاند و زیرجامۀ خود را به او پوشاند و میان علی را بست و سلمان
فارسی هم قدح آب و نمک را از دست علی - علیه‌السلام- نوشید.
این افسانه در فتوّت
نامههایی که از دورۀ صفوی به بعد نوشته شده‌اند بارها تکرار شده و به واقعۀ
غدیر خم ربط داده شده‌است.
تحفةالاخوان دارای چهار فصل و یک خاتمه است: فصل اول در بیان حقیقت فتوّت؛ فصل دوم در بیان منبع و مظهر فتوّت؛ فصل سوم در بیان مأخذ فتوّت و مبدأ این طریقت؛ فصل چهارم در مبادی و مبانی فتوّت، که بخش اعظم کتاب و شامل ده باب است، با عناوین
توبه ،
سخا ،
تواضع ،
امن ،
صدق ،
هدایت ،
نصیحت ،
وفا ، آفات فتوّت و قوارح مروت، فرق میان فتی و متفتی و مدعی.
خاتمه خود در سه فصل است: طریق الکتساب فتوّت، خصایص اهل فتوّت و سیر طریق ایشان، خدمت و ضیافت.
مرتضی صراف متن
فارسی تحفةالاخوان فی خصائص الفتیان را در رسائل جوانمردان (تهران ۱۳۵۲ش) چاپ کرده و محمد دامادی، هم متن
فارسی و هم متن عربی این فتوّت
نامه را در یک مجلد به چاپ رسانده است (تهران ۱۳۵۱ش).
در قرن هشتم،
میرسیدعلی همدانی (متوفی ۷۸۶) فتوّت
نامهای صوفیانه نوشته که در آن سخنان گوناگون پیران قدیم طریقت را در تعریف فتوّت آورده و قصد تعلیم اخلاقیات را داشته است و در جای‌جای کتاب از شعر نیز استفاده کرده است.
از نکته‌های مهم فتوّت
نامۀ او بحث دربارۀ «اخی» و صفات او و سلسله‌نسب اخی
و کلاه و شلوار فتوّت (سراویل) در فتوّت است.
به نوشتۀ او،
سراویل از ناف تا زانو را می‌پوشانده،
اما سهروردی
سراویل را زیرجامه گفته است.
همدانی در این رساله نسب
نامۀخود را در فتوّت ذکر، و از مرید خود به نام اخی شیخ‌علی حاجی‌بن‌مرحوم طوطی علیشاهی یاد کرده است.
این شخص شناخته نیست، اما نام پدرش، «طوطی علیشاهی»، شبیه
نامهای طریقت در بین
درویشان امروزی است.
شاید این مورد کهن‌ترین نمونۀ مکتوب از
نامهای مختوم به «علیشاه» باشد و اگر بپذیریم که پدر اخی شیخ علی نیزاز فتیان بوده است، دلالت می‌کند بر این‌که این‌گونه نامها و القاب که امروزه در میان درویشان، از جمله
خاکساریه ، متداول است، ظاهراً در میان اهل فتوّت در قرن هشتم سابقه داشته است.
فتوّت
نامۀ میرسیدعلی همدانی در کتاب احوال و آثار و اشعار میرسیدعلی همدانی به کوشش محمد ریاض چاپ شده‌است (اسلام‌آباد ۱۳۷۰ش).
یک فتوّت
نامۀ فارسی در مجموعۀ خطی ۱۷۹۶در
کتابخانه ولی‌الدین افندی ترکیه موجود است که در آن یازده رساله از
علاءالدوله سمنانی موجود است و از این رو،
عبدالباقی کولپینارلی حدس زده که این فتوّت
نامۀ نیز نوشتۀ علاءالدوله سمنانی بوده است، اما این گمانی بیش نیست و هنوز نسخه‌ای که در آن قید شده باشد علاءالدوله سمنانی فتوّت
نامهای نوشته، به دست نیامده است.
با این حال،
سعید نفیسی ،
بی‌هیچ استناد و نشانی، جزو آثار علاءالدوله از فتوّت
نامۀ او یاد کرده است.
آنچه هم به نام رساله در فتوّت از علاءالدوله سمنانی به کوشش
قاسم انصاری (مجلۀ معارف، ش۴، ۱۳۶۶ش) چاپ شده، در واقع همان فصل فتوّت کتاب نفائس الفنون فی عرایس العیونِ شمس‌الدین محمد آملی (متوفی ۷۵۳) است.
نسخۀ خطی یک فتوّت
نامۀ فارسی نسبتاً مفصّل، که در قرنهای هشتم - نهم نوشته شده، در تملک عبدالعظیم خان قریبِ گَرَکانی (متوفی ۱۳۴۴ش) بوده است که آن را فتوّت
نامه میرزاعبدالعظیم‌خان قریب نامیده‌ایم.
این فتوّت
نامۀ ارزشمند، که از آغاز آن برگهایی افتاده، شامل شش فصل است: فصل اول در اثبات لباس فتوّت، فصل دوم دربارۀ اصناف فتوّت یعنی سه گروه سیفی و قولی و شربی، فصل سوم دربارۀ کسانی که شایستۀ فتوّت‌داری نیستند، فصل چهارم در تاریخ فتوّت از
آدم - علیه‌السلام- تا
پیامبر اسلام - صلی‌الله علیه و آله و سلم- فصل پنجم در سماع، و فصل ششم در فضیلت مهمانی و آداب
طعام خوردن.
نویسندۀ فتوّت
نامۀ مذکور دو فصل آخر را به تأثر از
کیمیای سعادت محمد غزالی نوشته است.
نویسنده همچنین ابیاتی را از
بوستان سعدی و
مولانا جلال‌الدین و
اوحدالدین کرمانی نقل کرده است.
همچنین بخشهایی از این فتوّت
نامه متأثر از فتوّت
نامۀ نجم‌الدین زرکوب به نظر می‌رسد.
آنچه در این فتوّت
نامه از سلسلۀ سند فتوّت ذکر شده، پیوستگی برخی از پیران
طریقت رفاعیه را با فتوّت نشان می‌دهد،
چنان‌که
گولپینارلی نیز از نسخۀ خطی فتوّت
نامهای سخن گفته است که تأثیر فتوّت را در
رفاعیه نشان می‌دهد.
فتوّت
نامه میرزاعبدالعظیم‌خان قریب ، به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، در چهارده رساله در باب فتوّت و اصناف چاپ شده‌است (تهران ۱۳۸۱ ش).
لوید ریجون نیز متن آن را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است.
جامع‌ترین و مفصّل‌ترین فتوّت
نامۀ منثور
فارسی، فتوّت
نامۀ سلطانی نوشتۀ
حسین واعظ کاشفی سبزواری ، مؤلف پر اثر قرن نهم، است که نسخه‌های خطی آن ناتمام مانده و ظاهراً کاشفی نتوانسته است این کتاب را به پایان برساند.
کاشفی فتوّت
نامۀ خود را به نام «سلطان‌الاولیاء امام
علی‌بن موسی‌الرضا » کرده و لذا آن را فتوّت
نامه سلطانی نامیده است.
این فتوّت
نامه شامل یک مقدمه در سه فصل و هفت باب است:
۱) در بیان منبع و مظهر فتوّت و معنی
طریقت و
تصوف و
فقر و آداب و ارکان آن در چهار فصل،
۲) در بیان
پیر و
مرید و آنچه تعلق بدان دارد در چهار فصل،
۳) در بیان
نقیب و پدر عهدالله و استاد شدّ و شاگرد و بیعت شدّ و شرایط و آداب و ارکان آن در ده فصل،
۴) در بیان
خرقه و سایر لباسهای اهل فقر و پوشیدن و پوشانیدن آن و رسانیدن خرقه به مریدان و شرایط آن و آداب و ارکان آن در یازده فصل،
۵) در آداب
اهل طریق در شانزده فصل،
۶) در شرح حال
ارباب معرکه و سخنانی که بر آن مترتب باشد و آداب اهل سخن در چهار فصل،
۷) در بیان
اهل قبضه و حالات ایشان، که فقط هفت فصل آن نوشته شده‌است.
فتوّت
نامۀ سلطانی آداب
فتوت و
تصوف را به هم آمیخته و در بردارندۀ مطالب مهمی است که مانند آن‌ها در اثر دیگری یافت نمی‌شود، از جمله باب ششم که دربارۀ معرکه‌گیران است و به ارتباط آنان (از جمله مناقب‌خوانان، قصه‌گویان و نقالان، بساط‌اندازان و شعبده‌گران) با آیین فتوّت دلالت می‌کند و نیز باب هفتم که در آن کاشفی می‌خواسته است اصناف گوناگون پیشه‌وران از جمله قصابان و سلاخان را معرفی کند، اما ناتمام مانده است.
باب سوم فتوّت
نامۀ سلطانی نکات ارزنده‌ای دربارۀ انواع شدّ و آداب فتیان در بردارد و شامل شجرۀ فتوّت پیرانِ کاشفی است
که در آن‌ها نام برخی از مناقب‌خوانان قرن هشتم نظیر
حسن کاشی و
لطف‌الله نیشابوری و
سیدحمزه کوچک ،
برخی از مشایخ تصوف در قرن هفتم یا هشتم از جمله سیدکبیر
محمدبن احمد رفاعی ، پیر طریقۀ
رفاعیه ،
علاءالدوله سمنانی و
نجم‌الدین زرکوب ،
دیده می‌شود.
در قرنهای دهم تا دوازدهم، در دوران صفویان، فتوّت
نامه‌های بسیاری به
فارسی نوشته شده است که غالباً رساله‌هایی مختصرند با نثری مغلوط و معیوب، نوشتۀ افراد کم سواد.
بسیاری از فتوّت
نامه‌های دورۀ صفوی، فتوّت
نامه‌های اصناف هستند که هرکدام مربوط به یکی از صنفهای پیشه‌وران‌اند.
برخی از صاحبان اصنافی که در قرن هفتم در فتوّت
نامۀ مولانا ناصری مردود بوده‌اند، نظیر قصابان و دلاکان، در دورۀ صفوی فتوّت
نامه نوشته‌اند.
در همین دوران، در ۱۱۱۵ در خارج از ایران کسی به نام
حاج محمد فتال‌بن شیخ‌قاسم سعدی یک فتوّت
نامۀ نسبتاً مفصّل و مهم به نام الفتوة الحقیقیة به عربی عامیانه تألیف کرده که تاکنون منتشر نشده و نسخۀ خطی آن، به شمارۀ ۱۴۲ A، در کتابخانۀ دانشگاه لس‌آنجلس در کالیفرنیا محفوظ است.
از فتوّت
نامه‌های عهد صفوی می‌توان دریافت که در آن دوران نفوذ و تأثیر
تصوف در آیین جوانمردی بیشتر شده و آیین فتوّت به
آیین قلندری بدل گردیده است.
اعتقادات شیعی در فتوّت
نامه‌های دورۀ صفوی آشکار است و گاه رنگی از اعتقادات
غُلاة شیعه را نیز دارد.
در این فتوّت
نامهها بارها، ضمن بحث از
حجةالوداع و واقعۀ
غدیرخم ، از
عقد برادری در آیین فتوّت، میان بستن، حلوای جَفْنه و هفده کمر بستۀ
علی - علیه‌السلام- و آیین تراش یاد شده‌است.
در این دوران، اهل فتوّت برخی از مطالب منقول در فتوّت
نامهها را، به اشتباه، به برخی از
امامان شیعه از جمله امیرالمؤمنین علی -علیه‌السلام- نسبت داده‌اند.
در فتوّت
نامههایی که پیشه‌وران نوشته‌اند، ابداع هر پیشه‌ای به یکی از پیامبران نسبت داده شده است، مثلاً طباخان پیروان (کوچکان)
ابراهیم -علیه‌السلام-
و چیت‌سازان پیروان (کوچکان)
حضرت لوط هستند،
قصابی از
حضرت آدم و سلاخی از
حضرت ادریس به جامانده،
کرباس بافتن از
شیث -علیه‌السلام-
و نمدمالی و نانوایی از حضرت آدم
باقی مانده است.
سلمانیان نیز به
سلمان فارسی ، صحابی پیامبر اسلام، منتسب‌اند.
در فتوّت
نامه‌های اصناف، در ضمنِ افسانه‌های پیامبران، گاه اسطوره‌هایی ذکر می‌شود که شرح می‌دهد نخستین‌بار چگونه یکی از ابزارهای پیشه‌وران یا شیء یا حیوان یا حرفه‌ای پدید آمد، مانند اسطورۀ پدیدآمدن
ذبح گوسفند ،
ساخته شدن قالب کفش‌دوزی،
پدید آمدن
ابریشم و
عسل و
حبوبات ،
پدید آمدن شانه،
سنباده،
خلقتِ بز،
پدید آمدن کیسۀ
حمام و ایجاد شیشۀ
گلاب و آغاز رسم گلاب زدن.
فتوّت
نامه‌های اصناف با نظری باطن‌گرایانه به حرفه‌ها و ابزارهای پیشه‌وران قداست می‌بخشند و با روش پرسش و پاسخ به پیشه‌وران می‌آموزانند که در هنگام انجام دادن هر یک از کارهای خود چه ورد یا دعایی را باید بخوانند
و در ضمن این آموزشها به آنان
اخلاق جوانمردی و مردمداری را نیز تعلیم می‌دهند.
بیشتر فتوّت
نامه‌های اصناف نوشته‌های صنف سلمانی‌اند که زمانی با طایفۀ حیدریه، پیروان
قطب‌الدین حیدر تونی ، پیوند خاص داشته‌اند و پاره‌ای از مطالب این صنف را در رساله‌های خاکساریه هم می‌توان یافت.
در رساله‌های سلمانیان دوازده سؤال دربارۀ تیغ و سنگ (ابزارهای صنف سلمانی) مطرح شده است
و شبیه آن در فتوّت
نامۀ قصاب، به‌عنوان دوازده سؤال و جواب کارد و مصقل، ابزارهای قصابان و سلاخان، آمده است.
پس از دورۀ صفوی، کمتر فتوّت
نامهای به
فارسی نوشته شده است، اما در دورۀ قاجار بسیاری از مطالب فتوّت
نامهها در رساله‌های فرقۀ
خاکساریه آمده است.
مثلاً مباحث رساله‌های کوچکی که خاکساران دربارۀ اصناف کمربستۀ
حضرت علی نوشته‌اند همان افسانه‌های فتوّت
نامه‌های اصناف است.
مصطفی جواد نمونه‌های عربی، مانند رساله‌های اصناف خاکساریه، را به‌عنوان فتوّت
نامه در مقدمۀ کتاب الفتوة ابن‌معمار به چاپ رسانده است
که با بخشی از الفتوة الحقیقیة
حاج فتال قابل مقایسه است.
با توجه به رواج فتوّت در آناطولی از قرن هفتم به بعد، بسیاری از فتوّت
نامهها هم به زبان ترکی نوشته شده‌است.
(۱) ابوعبدالله محمدبن ابی‌المکارم معروف به ابن‌معمار، کتاب الفتوة، بغدادی حنبلی، چاپ مصطفی جواد، محمدتقی‌الدین الهلالی، عبدالحلیم النجار، احمد ناجی القیسی، با مقدمۀ مصطفی جواد، بغداد ۱۹۵۸.
(۲) فرامرزبن خداداد ارّجانی، سمک عیار، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۴۷ـ ۱۳۵۳ش.
(۳) ابوالنجیب سهروردی، آداب‌المریدین، ترجمۀ عمربن محمدشیرکان، چاپ نجیب مایل هروی، تهران۱۳۶۳ش.
(۴) چهارده رساله در باب فتوّت و اصناف، چاپ مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران ۱۳۸۱ش.
(۵) محمدتقی دانش‌پژوه، «فهرست نسخه‌های خطی عربی دانشگاه لس‌آنجلس»، در نسخه‌های خطی، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، دفتر یازده و دوازده، زیرنظر محمدتقی دانش‌پژوه و اسماعیل حاکمی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۶) محمد ریاض، فتوّت
نامه: تاریخ، آیین، آداب و رسوم، چاپ عبدالکریم جربزه‌دار، تهران ۱۳۸۲ش.
(۷) نجم‌الدین زرکوب تبریزی، «فتوّت
نامه»، در رسائل جوانمردان، چاپ مرتضی صراف، تهران ۱۳۷۰ش.
(۸) ابوعبدالرحمن محمدبن حسین سُلَمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۹) شهاب‌الدین عمر سهروردی، (الف)، «فتوّت
نامه»، در رسائل جوانمردان، چاپ مرتضی صراف، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۰) شهاب‌الدین عمر سهروردی، (ب)، «فتوّت
نامۀ دیگری از شیخ شهاب‌الدین عمر سهروردی»، در رسائل جوانمردان، چاپ مرتضی صراف، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۱) مقداد سیوری (کتاب الفتوة، در مجموعۀ خطی شماره ۱۰۱۱۵ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی شمارۀ (۱).
(۱۲) فتوّت
نامهها و رسائل خاکساریه، سی‌رساله، چاپ مهران افشاری، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۳) کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی، «تحفه‌الاخوان فی خصائص الفتیان»، در رسائل جوانمردان، چاپ مرتضی صراف، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۴) حسین واعظ کاشفی سبزواری، فتوّت
نامۀ سلطانی، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۵۰ش.
(۱۵) عبدالباقی گولپینارلی، فتوّت در کشورهای اسلامی، ترجمۀ توفیق هـ سبحانی، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۱۶) مولانا ناصری، فتوّت
نامۀ مولانا ناصری، به ضمیمۀ متنخبات از کتاب الاشراق، چاپ فرانتس تشنر، لایپزیگ ۱۹۴۴.
(۱۷) سعید نفیسی، مقالات سعید نفیسی، ج ۲، چاپ کریم اصفهانیان، محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۹۰ش.
(۱۸) میرسیدعلی همدانی، احوال و آثار و اشعار میرسیدعلی همدانی، با شش رساله از وی، چاپ محمد ریاض، اسلام‌آباد ۱۴۱۱/ ۱۳۷۰ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «فتوت نامه»، شماره۷۲۵۷.
