فارسنامه ناصری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فارسنامه ناصری»، اثر
حاج میرزا حسن حسینی شیرازی، مشهور به
فسائی در موضوع تاریخچه و موقعیت جغرافیایی فارس به
زبان فارسی منتشر شده است.
مولف انگیزه تالیف کتاب را چنین ذکر می‌کند که در سال ۱۲۸۹ ق به تشویق شاهزاده ظل السلطان نقشه فارس را تهیه نموده و در سال ۱۲۹۳ به تشویق شاهزاده معتمدالدوله فرهاد
میرزا، فرمان‌فرمای فارس، آن
نقشه را با ذکر تمام دهات و جزایر و چشمه سارها و رودخانه‌ها و کوه‌های فارس تکمیل و به ناصرالدین شاه تقدیم می‌دارد و در سال ۱۲۹۶ دستخطی از طرف ناصرالدین شاه به
حاج معتمدالدوله صادر می‌شود که اکتفا به نقشه نشود و کتابی در جغرافیای فارس نوشته، ضمنا وقایع اتفاقیه هر جایی را به مناسبت محل بنگارد، به این جهت کتاب فارسنامه را به نام ناصرالدین شاه فارس نامه ناصری نامیده است و در سال ۱۳۱۲ و اوایل ۱۳۱۳ موفق به طبع آن شده و در بعضی از نسخ آن اختلافات جزیی در کتابت بعضی از صفحات به چشم می‌رسد و معلوم می‌شود، بعضی صفحات دو مرتبه نوشته شده و مجددا به طبع رسیده است.
کتاب فارس نامه، شامل دو گفتار است.
گفتار اول راجع به تاریخ فارس است که مشتمل بر ۳۴۶ صفحه، به ترتیب سال از سال دهم هجری حوادث فارس را در هر سال تا ۱۳۰۰ هجری بر سبیل اختصار به رشته تحریر درآورده است و در آخر کتاب می‌نویسد که حوادث تاریخی را تا سال ۱۳۱۲ تهیه کرده بودم؛ ولی مفقود شده است و به واسطه ضعف چشم امکان تجدید آن را ندارم، گفتار اول را می‌توان گفت که بیشتر تالیف و خلاصه‌ای از تواریخ
مورخین اسلامی است، فقط زحمت مولف این است که جستجو کرده و حوادث هر سال فارس را از تواریخ گذشتگان بیرون کشیده، خلاصه آن را در طی همان سال ذکر کرده است، قسمتی که اهمییت خاص دارد آن است که مولف به روزنامه
میرزا محمد کلانتر فارس دسترسی پیدا کرده و از اواخر
سلطنت نادر شاه که تقی خان بیگلربیگی فارس بر نادر شاه
یاغی شده، از یادداشت‌های روزنامه مذکور نقل کرده است و
میرزا محمد حوادث جاریه حیات خود را که مصادف با اواخر سلطنت نادر شاه و
سلسله زندیه است، به رشته تحریر کشیده و بسیار سند زنده و روشنی است، از حوادث آن روزگار و قسمت مختصری را که می‌توان تصنیف شمرد. تاریخ سال‌های معاصر خود مصنف است که آن چه دیده و دانسته سال به سال نوشته است.
گفتار دوم که ۳۳۹ صفحه، مشتمل است بر جغرافیای فارس و ضمنا شرح احوال
علما،
شعرا، تجار، اعیار و خوانین فارس.
گفتار دوم، با ارزش تر از گفتار اول است، زیرا اولا بیشتر آن گفتار تصنیف است که در اثر زحمت و ابتکار خود مصنف تهیه شده و بنابراین نسخه منحصر به فرد است. ثانیا با فقدان وسایل علمی تالیف و تهیه چنین کتابی بسیار مشکل بوده و مخصوصا تهیه نقشه فارس و تعیین عرض و طول جغرافیایی بدون آن که از نقشه‌های خارجی کپی کرده باشد و خود مصنف به طوری که می‌نویسد، به همه جا
سفر کرده و به عین و مشاهده نقشه فارس را ترسیم کرده است و نقشه کوچکی نیز از فارس در متن کتاب جا داده است.
قسمت اول گفتار دوم، تحت عنوان مقدمات علمیه است و مصنف سعی کرده، مقدمات علمیه
جغرافیا،
هیئت، کرویت
زمین،
خط استوا، دوایر عرضیه، طولیه، علل گرما، سرما، اصطلاحات معموله، شناختن عرض و طول و موقعیت جغرافیائی امکنه و تعیین درجات طولی و عرضی و دوایر فلکیه و غیره را به زبان ساده بیان نماید که هر خواننده درک نماید، ضمنا برای خوش آمد فرهاد
میرزا معتمدالدوله که مشوق و مؤید منصف است، از کتاب جام جم فرهاد
میرزا، چند
شعر از فرهاد
میرزا را که راجع به تفاوت درجات طولیه بمیل انگلیسی بوده، نقل کرده است و هر درجه را ۹۶ میل انگلیسی که مساوی با ۶۰ میل جغرافیایی، محسوب داشته است.
و جدولی از جام جم نقل کرده است، به نام جدول تفاوت درجات طول جغرافیایی بمیل انگلیسی. در مقدمات علمیه زحمت بسیار کشیده و خط انحراف قبله شیراز را معین نموده که ۵۶ درجه و ۶۴ دقیقه جغرافیایی است و دو سه صفحه در این موضوع تخصیص داده، سپس تقسیم فارس را در دوره قبل از اسلام ذکر کرده که پنج حصه یا کوره تقسیم می‌شده و بعد از اسلام مبدل به چهار قسمت شده، یکی به نام شبانکاره که فعلا این نام از بین رفته است و قسمت دیگری به نام فارس دیگری کهکیلویه و چهارم لارستان است. سپس به بیان
شهر شیراز که مرکز فارس است، پرداخته است. اول طول و عرض جغرافیایی شیراز را بیان کرده و سپس به ذکر دروازه‌ها و محلات شیراز پرداخته است و برای شیراز یازده محله ذکر کرده و هر محله را با ذکر اعیان و معروفین، تجار فارس جدا جدا پرداخته و اسامی آن‌ها را هر کدام با شرحی از احوال و انساب آن‌ها ذکر کرده است. در صفحه ۱۳۲ فهرست تنظیم کرده، به نام فهرست علمای شیراز که شامل ۶۶ نام است و شامل علمای سابق و لاحق است. فهرست دیگری به نام وزرای شیراز که شامل ۱۳۹ نفر است و فهرستی، به نام
شعرای شیراز که شامل ۱۱۶ نام است. بعدا در ۸ صفحه به شرح حالات علما پرداخته و در ۹ صفحه به شرح حالات شعرای شیراز پرداخته و از هر کدام چند شعری نقل کرده و یک صفحه و نیم به ذکر وزرائی که از شیراز برخاسته‌اند، اختصاص داده است. سپس
بقاع شیراز را ذکر کرده و بعد
مساجد شیراز و مدارس شیراز و بساتین شیراز. در این جا بحث راجع به شیراز را تمام کرده و به ذکر ملوکات فارس پرداخته است و هر بلوکی را که ذکر کرده، پس از وضعییت جغرافیایی و اقتصادی بیشتر به ذکر اهالی مردم سرشناس آن جا پرداخته و همچنین آثار باستانی که در آن بلوک تا آن وقت کشف شده با تصاویری از آن‌ها نقل نموده، در ضمن بلوکات به
قصبات فارس نیز رسیده و بهمین ترتیب آن‌ها را توصیف کرده و شرح احوال رجال سابق و لاحق آن جاها را داده است.
بعد از بلوکات فارس، چند صفحه مختصری راجع به ایلات فارس نوشته و تا اندازه‌ای که ممکن بوده، شرح احوال آن‌ها را یکی یکی داده و خوانین و کلانتران آن‌ها را با انساب و
شجره آن‌ها ذکر نموده است. سپس به ذکر جزایر فارس پرداخته؛ یعنی جزایری که در
خلیج فارس هستند، بعد چشمه‌های فارس را شمرده است. خلیج فارس را به عنوان دریای فارس ذکر کرده و دریاچه‌های فارس را بیان کرده و سپس رودخانه‌ها را نام برده و برای هر کدام توضیحاتی داده است.
در آخر کتاب یک صفحه و نیم به نام طوایف فارس ذکر کرده و مقصودش از طوایف ایلاتی کوچک است که چادرنشین بوده و در محل محدودی
ییلاق و
قشلاق می‌کنند.
بعدا قلعه‌های فارس را ذکر کرده است و کتاب را به اسامی کوه‌های مشهور و معدن‌های فارس خاتمه داده است. در آخر کتاب فهرست مفصل و دقیقی تنظیم نموده که شامل چند قسمت است. اول فهرست بلوکات فارس دوم، فهرست اسامی نواحی بلوکات فارس که در یک صفحه گنجانیده است. سوم، فهرست دهات فارس را که در ۳۲ صفحه تنظیم کرده، زحمت بسیار کشیده و به وسیله این فهرست به سهولت می‌توان هر دهی از فارس را پیدا کرده و شرح حال آن را خواند.
در آخر کتاب، فهرست جامعی برای دهات و مزارع فارس تهیه کرده است که در حد خود نادر است و به وسیله آن فهرست می‌توان به سهولت هر دهی از دهات فارس را شناخت. بالاخره، این کتاب یک ناحیه بزرگ و معروف ایران را به حدی که توانسته است، بر خواننده معرفی کرده است و بسیار مطالب متفرقه مفید دیگری را هم شامل است و
تاریخ آن ناحیه را هم کم و بیش از بعد از
اسلام بیان کرده است. روی هم رفته می‌توان گفت، این کتاب اسم با مسمی است و آن را واقعا فارس نامه باید خواند؛ به طور کلی خدمت شایانی به
آب،
خاک و
مسقط الراس خود کرده و قدم بزرگی در راه
علم و
معرفت برداشته است و نام نیکی از خود به یادگار گذاشته است.
مقدمه و متن کتاب به همراه سخنرانی
حسن علی حکمت (بخرد) موجود در مجله زبان و ادبیات اسفند ماه، سال ۱۳۴۲ شماره ۳.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
