غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام، تالیف
عبدالعزیز بن عمر بن فهد (متوفی ۹۲۲ ق) در سه مجلد مشتمل بر تاریخ امرای
مکه از ابتدای
هجرت تا
فوت مؤلف است و با استفاده از نوشته‌های پدر مؤلف و آثار
فاسی و
ابن حجر در مورد
تاریخ مکه و نوشته شده است. تراجم این امراء به ترتیب اقدمیت در زمان فرمانروایی تنظیم شده تا اینکه سابق بر متاخر شناخته شود.
شیوه نگارش
ابن فهد به گونه‌ای مشخص و با ذکر شماره و نام امیر ذکر شده است. در جلد اول تا شماره ۱۷۳ و در جلد دوم از شماره ۱۷۴ تا ۲۰۴ آمده است. نیمه اول جلد سوم، به شماره ۲۰۵ تنها به معرفی
برکات بن محمد بن برکات بن حسن بن عجلان و نیمه دوم آن به فهارس کتاب اختصاص دارد.
عبدالعزیز در ابتدای کتاب چنین می‌نگارد که والدش
نجم الدین عمر تراجم زیادی را از کتب تاریخی؛ مانند:
العقد الثمین تقی الدین الفاسی جمع کرده و مطالب و فوائد مهمی که ذکر آنها لازم بوده، به آن افزوده است. تراجم متقدمین از این مطالب است؛ اما تراجم متاخرین بعد از
سید حسن بن عجلان را خود نویسنده با فحص و تتبع گردآوری کرده است. غالب این مطالب نیز از کتاب‌های والدش مانند:
اتحاف الوری باخبار ام القری و
الدر الکمین بذیل العقد الثمین بوده است. البته از کتاب
بغیة المرام باخبار ولاة البلد الحرام که به دست آمده این برداشت که نجم الدین
عمر تمامی اسامی را گردآوری کرده، نقش بر آب شد؛ چرا که او بخش‌هایی از صفحات کتاب را سفید گذاشته است تا این که با معلوماتی که به دست می‌آورد، تکمیل کند؛ اما
عجل به او مهلت نداده است. عبارت ذکره الوالد و بیض له اشاره به همین مطلب است.
او به مصادر دیگری؛ مانند:
الاصابة فی تمییز الصحابة،
تهذیب التهذیب،
تجرید الوافی بالوفیات ابن حجر و
تاریخ المدینة الشریفة تالیف استادش
شمس الدین سخاوی و مراجع دیگری نیز مراجعه کرده است.
از نکات قابل توجه آن است که اطلاعات هر یک از منابع در اختیارش درباره هر یک از امراء به طور کامل و با انتساب به مصدرش ذکر شده است. حوادثی که در ولایات امرای متاخر مشاهده کرده را نیز آورده و کتابش را در یک موضوع خاص متمرکز کرده و ترجمه کسی غیر از امرای مکه را ذکر نکرده است.
اولین امیری که از او سخن رفته است،
عتاب بن اسید است که
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم او را که ۱۸ سال سن داشت به هنگام خروج به سوی
حنین به امارت مکه گماشت.
معاذ بن جبل و
هبیرة بن سبل از امیران پس از او هستند. در بین امیران تعدادی از
نوادگان ائمه علیهم السلام؛ مانند:
ابراهیم بن موسی الکاظم علیه‌السّلام که در عنوان ۹۱ دیده می‌شود. اسامی امراء مکه در جلد اول به
ادریس بن قتادة بن ادریس ختم شده است.
آن چه در جلد دوم نیز توجه خواننده
شیعی را به خود جلب می‌کند؛ حکومت تعدادی از
علویان است. در مورد ۸۶ نام
محمد بن جعفر الصادق علیه‌السّلام، ملقب به الدیباجه دیده می‌شود. مصادر
اهل سنت او را مردی پهلوان،
شجاع،
عاقل و
عابد که یک روز در میان
روزه می‌گرفت، معرفی کرده‌اند. در زمان
مامون در
ربیع الاول سال ۲۰۰ ق علویون با او
بیعت کردند و مردم طوعا و کرها برای بیعت با او جمع شدند. شبیه این مطالب در شماره ۷۰ درباره یکی از نوادگان
امام حسن علیه‌السّلام با نام
حسین بن علی بن الحسن ذکر شده است. او که
صاحب واقعه فخ در
مکه نامیده شده، در سال ۱۶۹ ق در مکه به حکومت رسید. در زمان او
هادی عباسی به حکومت رسید. او که فردی سنگدل، بدخوی، سختگیر و کج رفتار بود که پس از رسیدن به خلافت آزادانه به
عیاشی پرداخت و اموال عمومی را صرف بزم‌های شبانه خود کرد. بر اثر اعمال زشت او
کشور اسلامی که نسبتا آرام بود و هم ایالت‌ها و استان‌ها به اصطلاح مطیع حکومت مرکزی بودند، دستخوش
اضطراب و
تشنج گردید و از هر سو موج نارضایی عمومی پدیدار گردید. البته عوامل مختلفی موجب پیدایش این وضع شده، ولی عاملی که بیش از هر چیز به نارضایی و خشم مردم دامن زد، سختگیری‌های هادی نسبت به
بنی هاشم و
فرزندان علی علیه‌السّلام بود. در اثر همین بیدادگری‌ها کم کم نطفه یک
نهضت مقاومت در برابر
حکومت عباسی به رهبری حسین «صاحب فخ» منعقد کردید که به
شهادت وی انجامید.
قبر وی در بیرون مکه در راه التنعیم می‌باشد.
برکات
بن محمد
بن برکات
بن حسن
بن عجلان الحسنی که با نویسنده هم عصر بوده و از او اطلاعات فراوانی در دست داشته و لذا در جلد سوم تنها از او نام برده شده، از سال ۸۷۸ تا سال ۹۳۰ ق
حکومت مشترکی با
پدر داشت و با
وفات پدرش امور حکومت در او منحصر شد. وی در سال ۹۳۱ وفات یافت که نویسنده تا سال ۹۲۲ از تاریخ حکومت او را به نگارش درآورده است.
فهیم محمد شلتوت در تحقیق کتاب بر تنها نسخه خطی کتابخانه برلین اعتماد کرده است. بخش‌هایی از نسخه خطی را که از بین رفته است را از مصادر دیگر استدراک کرده است. آدرس تمامی مطالب در پاورقی آمده است. در هر یک از مجلدات فهرست موضوعات ذکر شده است. در جلد سوم نیز علاوه بر فهرست موضوعات، این فهارس آمده است:
۱- اعلام ۲- اماکن ۳- الفاظ اصطلاحی ۴- اشعار ۵- مصادر و مراجع ۶- اصلاح غلطهای متن.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
