غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف این کتاب، حسن (
محمد حسن) بن عبدالله بن
محمد باقر بن علی اکبر بن رضا مامقانی نجفی (م ۱۳۲۳ ق)است. کتاب «غایة الآمال» یکی از آثار گرانقدر فقهی به یادگار مانده از محقق عظیم الشان
آیة الله محمد حسن مامقانی «قده» می‌باشد.
اگر چه این کتاب به عنوان یکی از شروح بر
مکاسب شیخ اعظم محسوب می‌گردد اما با توجه به وسعت تتبع مؤلف و مباحثی که به صورت مستقل مطرح نموده است این کتاب از حد حاشیه خارج شده و خود کتابی مستقل از تقریرات درس خارج
فقه مؤلف می‌باشد.
در این کتاب تقریبا تمامی اقوال فقهای عظام از زمان
شیخ صدوق تا
زمان مؤلف، مطرح شده و در واقع همچون
جواهر الکلام و
مفتاح الکرامة، دائرة المعارفی از اقوال و نظریات فقهی می‌باشد و در بین کتب شروح بر مکاسب از این نظر، نظیری برای آن نمی‌توان یافت.
این کتاب به اصطلاح شرح بالقول (قوله... اقول) می‌باشد و شامل تمام
مکاسب محرمه و
بیع می‌باشد، اما قسمت
خیارات ناقص بوده و بسیاری از مباحث آن مطرح نشده است و قسمت‌هایی که مطرح شده نیز به صورت مختصر شرح داده شده است.
به علت همین نقص و درخواست جمعی از
علماء خراسان، بعدها مؤلف از فرزندش شیخ عبدالله بن
محمد حسن مامقانی (م ۱۳۵۱ ق) درخواست نموده است که قسمت خیارات را تکمیل نماید که وی نیز با تالیف کتاب «نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال» به توضیح و تکمیل نواقص کتاب خیارات به سبک و روش پدر بزرگوارش اقدام نموده است.
قسمت مکاسب محرمۀ کتاب در سال ۱۲۹۳ ق پایان یافته است و از تاریخ پایان کتاب البیع و خیارات اطلاعی در دست نیست اما به احتمال زیاد تا سال ۱۳۰۰ ق این قسمت‌ها نیز پایان یافته است.
کتاب موجود برای اولین بار در سال ۱۳۱۷ چاپ شده است و به این مطلب در «الذریعة» جلد ۱۶ صفحۀ ۵ و کتاب «مقدمه‌ای بر فقه شیعه» صفحۀ ۳۴۵ اشاره شده است.
تجدید چاپ کتاب موجود توسط انتشارات مجمع الذخائر الاسلامیة در
قم انجام گرفته است که تاریخ تجدید چاپ آن مشخص نیست.
در چاپ کتاب از نسخۀ اصلی به خط مؤلف استفاده شده است و نسخۀ خطی چاپ سنگی مکاسب محرمه به وسیلۀ مصطفی نجم آبادی در سال ۱۳۱۵ ق و کتاب البیع در سال ۱۳۱۷ ق به وسیلۀ مصطفی الرازی نوشته شده است.
مباحث کتاب در ۴ قسمت تقسیم شده است که عبارتند از:
قسمت اول، شامل مباحث مکاسب محرمه تا صفحۀ ۱۶۷.
قسمت دوم، از ابتدای کتاب البیع تا شرط اختیار متعاقدان تا صفحۀ ۳۴۸.
قسمت سوم، از ابتدای شرط ملک متعاقدان تا بحث
بیع فضولی، صفحۀ ۴۸۷.
قسمت چهارم، از ابتدای خیارات تا ابتدای
خیار رؤیت در صفحۀ ۵۰۵.
مباحث خیار رؤیت،
خیار عیب، عیوب متفرقه، ارش، شروط، احکام
خیار، فروعات مسالۀ قبض ذکر نشده و شرح داده نشده است.
از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب بررسی مفصل و وسیع اقوال و نظریات فقهای عظام می‌باشد همراه با این وسعت تتبع، دقت در نقل نظریات با تعابیری همچون ظاهر، حکی، نسب، از ویژگی‌های ارزشمند دیگر این کتاب می‌باشد.
از طرف دیگر به علت هم عصر بودن مؤلف با شیخ اعظم به بعضی از نظریات ایشان در کتاب اشاره شده که در کتب فقهی وی موجود نیست مثلا در صفحۀ ۲۲ آمده است: ان شئت توضیح المال قلنا قد حکی عن المصنف «ره» فی بعض ابحاثه انه التزم بثبوت استیجار المرضعة.
مؤلف کتاب علاوه بر نظریات فقهی شیخ اعظم به نظریات اصولی وی احاطه داشته و در مواردی به این نظریات اشاره دارد، مثلا در مسالۀ جواز
بیع کلب ماشیه، شیخ اعظم ضعف سند
روایت را با شهرت بین متاخرین قابل جبران دانسته است و مؤلف در حاشیۀ آن پس از بیان نظر شیخ اعظم در کتب اصولی که ضعف سند روایت را قابل جبران با شهرت نمی‌داند در صفحۀ ۳۱ می‌نویسد: فما افاده هنا من انجبار الدلالة بالشهرة مناف لما استقر علیه مذهبه فی الاصول.
از دیگر خصوصیات کتاب طرح مباحثی نظیر
قاعده علی الید (۲۶۸ تا ۲۷۴)، شرعیت
عبادات (۳۲۱ تا ۳۲۷)، مبحث اجازه و مسائل متعلق به آن (۳۸۱ تا ۳۸۷) می‌باشد که مؤلف به صورت مستقل این مباحث را طرح و بررسی نموده است.
از دیگر ویژگی‌های آن، حواشی است که مؤلف بعدها به متن کتاب اضافه نموده است که با لفظ «منه مد ظله العالی» مشخص شده است. بعضی از این حواشی دارای تاریخ می‌باشد مثلا در آخر حاشیۀ صفحۀ ۱۸، سال ۱۳۱۵ ق، در آخر حاشیۀ صفحۀ ۳۲۸، سال ۱۳۱۶ ق و در آخر حاشیۀ صفحۀ ۳۵۶ سال ۱۳۱۷ ق ذکر شده است.
حواشی کتاب از تنوع خاصی برخوردار بوده و مطالبی از
صرف و
نحو،
معانی و
بیان، علم
اصول فقه، تطبیق مطالب مطرح شده با مآخذ و منابع مباحث رجالی و غیر از آن مطرح شده است.
این کتاب مجموعه‌ای از نظریات جدید و ابتکارات مؤلف محقق مدقق این کتاب ارزشمند می‌باشد که به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
در بحث فروش سلاح به دشمنان دین تنها در صورتی که لازمۀ این کار، اعانت و یاری رساندن به کفر باشد این
معاملات را حرام می‌داند و در ابتدا نظر
صاحب جواهر را مطرح نموده و می‌نویسد:
و علی کل حال فقد ظهر لک انه لا حرمة فیما لا تعاون فیه و لا هو مندرج فی اطلاق النصوص المزبورة کبیع السلاح و غیره.
در نهایت نیز نظر خود را به پیروی از صاحب جواهر «قده» این گونه بیان می‌کند: و قد اجاد «ره» فی بیان مؤدی النصوص و انه لا یجوز التعدی عنها. (صفحۀ ۶۱).
در مورد جبران ضعف سند روایات به سبب
شهرت در بحث خرید و فروش کلب ماشیه قائل به تفصیل شده و
شهرت فتوایی قدماء را اگر مستند به روایتی موافق نظر آنان باشد می‌پذیرد و در صورتی که خبری موافق آن نباشد صحیح نمی‌داند.
وی در صفحۀ ۳۱ می‌نویسد: فاعلم ان الشهرة فی الفتوی التی علیها کلام المصنف «قده» انما هی الشهرة التی لم یعلم استناد المتاخرین الی الخبر الذی هی موافقه له و ان لم یدع العلم بعدمه و ان المراد بجبر الروایة ما هو اعم من جبر السند و من جبر الدلالة.
وی در بحث
معاطاة، آن را بیع عرفی دانسته و می‌نویسد: لا اشکال فی کون المعاطاة بیعا عرفا کما عرفت بیانه فی کلا المحقق الاردبیلی و المحدث الکاشانی و حکم البیع افادة الملک بالاجماع.
ولی آن را بیع جایز و غیر لازم می‌داند و در صفحۀ ۱۸۱ می‌نویسد: الا انه قام الاجماع علی کون هذا القسم الذی هو المعاطاة غیر لازم.
در کتاب اسامی کتاب‌ها و مؤلفین زیادی به رمز و اختصار ذکر شده است که برای استفادۀ بهتر خوانندگان به بعضی اشاره می‌شود.
یب:
تهذیب الاحکام، تالیف
شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق)
ط: المبسوط، تالیف شیخ طوسی
یع: شرایع الاسلام، تالیف
محقق حلی (م ۶۷۶ ق)
النافع: النافع فی مختصر شرایع الاسلام، تالیف محقق حلی
یر: تحریر الاحکام، تالیف
علامه حلی (م ۷۲۶ ق)
المنتهی: منتهی المطلب، تالیف علامه حلی
الجامع: جامع الشرائع، تالیف یحیی بن سعید حلی (م ۶۹۰ ق)
الذخیرة: ذخیرة المعاد، تالیف
ملا محمد باقر
سبزواری (م ۱۰۹۰ ق)
الکفایة: کفایة المقتصد، تالیف
ملا محمد باقر
سبزواری س: الدروس، تالیف
شهید اول (م ۷۸۶ ق)
التنقیح: التنقیح الرائع، تالیف
فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق)
المستند: مستند الشیعة، تالیف
ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۴ ق)
ابن حمزه:
محمد بن علی بن حمزه طوسی، صاحب کتاب الوسیلة
ابن سعید: محقق حلی، جعفر بن سعید، صاحب شرائع الاسلام (م ۶۷۶ ق)
ابو الصلاح: ابو الصلاح حلبی، صاحب الکافی در فقه (م ۴۴۷ ق)
الشیخان:
شیخ مفید و شیخ طوسی
الدیلمی: سلار بن عبد العزیز، صاحب کتاب المراسم (م ۴۴۸ ق)
حلبی: ابن زهره، حمزة بن علی بن زهرة حلبی (م ۵۸۵ ق) صاحب غنیة النزوع
الفخر: فخر المحققین،
محمد بن حسن بن یوسف، فرزند علامۀ حلی (م ۷۷۶ ق) صاحب ایضاح الفوائد.
نرم افزار مجموعه جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
