عکس نقیض موجهات موجبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عکس نقیض موجهات موجبه، به‌معنای جابجایی
موضوع و
محمول قضیه موجهه موجبه همراه با تبدیل محمول یا هر دو طرف، به نقیض خود است.
عکس نقیض در همه اقسام خود از حیث
کمیت و
جهت بر خلاف
عکس مستوی می‌باشد یعنی
قضایای موجبه کلیه به موجبه کلیه بدل می‌شود و
موجبه جزئیه عکس نقیض نداشته و
سالبه کلیه و جزئیه به
سالبه جزئیه بدل می‌شود. و به حسب جهت نیز نقطه مقابل عکس مستوی می‌باشد یعنی قاعده‌ای که در آنجا برای موجبه‌ها بیان شد همان قواعد برای سالبه عکس نقیض ثابت است و قواعدی که برای سالبه‌ها بود در موجبه‌های عکس نقیض اجرا می‌گردد.
تفصیل نتایج عکس نقیض (اعم از
عکس نقیض موافق و مخالف) در قضایای موجهه موجبه به این شرح است:
دو قضیه
ضروریه مطلقه و
دائمه مطلقه به دائمه مطلقه منعکس می‌شوند.
مشروطه عامه و
عرفیه عامه در عکس نقیض، به عرفیه عامه تبدیل می‌گردند و عکس نقیض
عرفیه خاصه و
مشروطه خاصه عبارت است از: "عرفیه عامه لادائمه فی البعض". قضیه عکس نقیض در همه این موارد، همچنان که گفته شد، به صورت کلیه است؛ یعنی موجبه کلیه در عکس نقیض موافق، و سالبه کلیه در
عکس نقیض مخالف. این قضایا همان قضایایی هستند که سوالب‌شان در عکس مستوی منعکس می‌شد، و به "
قضایای منعکسة السوالب" مشهور هستند.
اما سایر قضایای موجهه موجبه کلیه دارای عکس نقیض لازم الصدق نیستند، و آنها عبارتند از:
وقتیه مطلقه،
منتشره مطلقه،
مطلقه عامه،
ممکنه عامه،
وجودیه لاضروریه،
وجودیه لادائمه،
وقتیه،
منتشره، و
ممکنه خاصه. اینها همان قضایایی هستند که سوالب‌شان در عکس مستوی منعکس نمی‌شد، و به "
قضایای غیر منعکسة السوالب" مشهور هستند.
قضیه اخصِ از میان این قضایا، قضیه
وقتیه است و چون قضیه موجبه کلیه
وقتیه (که اخص است) منعکس نمی‌شود پس سایر آن قضایا هم (که اعم هستند) منعکس نخواهند شد؛ زیرا عدم انعکاس اخص مستلزم عدم انعکاس اعم است. و اما دلیل عدم انعکاس
وقتیه، وجود موارد نقض است. به بیان دیگر؛
وقتی تخلف و عدم انعکاس، در اخص ثابت شد در اعم هم ثابت خواهد بود برای اینکه عکس نقیض هر قضیه، لازم اعمِ آن است، حال اگر اعم منعکس می‌شد و عکس نقیض، لازم برای اعم بود، (از آنجا که قضیه عکس نقیض، لازمِ قضیه اعم است و قضیه اعم، لازم قضیه اخص است و لازمِ لازم یک شئ، لازم آن شئ هم است) می‌بایست عکس نقیض، لازم برای اخص هم می‌شد. در حالی که گفته شد اخص (یعنی قضیه
وقتیه) به دلیل وجود موارد نقض، عکس نقیض لازم الصدق ندارد.
مثال مورد نقض: قضیه موجبه کلیه "کلُّ قمرٍ غیرُ منخسفٍ
وقتَ التربیع لادائماً" صادق است اما عکس نقیض آن، یعنی: "بعض المنخسف غیرُ قمرٍ
بالامکان العام" (در عکس نقیض موافق) و یا: "بعضُ المنخسف لیس بقمرٍ
بالامکان العام" (در عکس نقیض مخالف)، کاذب هستند زیرا: "کلُّ منخسفٍ قمرٌ بالضرورة". البته در مورد انعکاس یا عدم انعکاس
موجبه کلیه ممکنه عامه و ممکنه خاصه اقوال مختلفی وجود دارد.
قضایای موجهه موجبه جزئیه (به استثنای دو مورد که ذکر خواهد شد) دارای عکس نقیض لازم الصدق نیستند؛ زیرا
موجبه جزئیه همین قدر دلالت دارد که بخشی از افراد موضوع
مصداق محمول هستند و لازمه آن، این نیست که بعضی از امور خارج از محمول، مصداق نقیض موضوع باشند (در عکس نقیض موافق) یا مصداق عین موضوع نباشند (در عکس نقیض مخالف).
در توجیه عدم عکس نقیض برای قضایای موجبه جزئیه در موجهات چنین گفته شده: از میان چهار قضیه
ضروریه مطلقه،
دائمه مطلقه،
مشروطه عامه و
عرفیه عامه، اخص آنها ضروریه مطلقه است، و از میان هفت قضیه
وقتیه، منتشره، وجودیه لاضروریه، وجودیه لادائمه، ممکنه عامه، ممکنه خاصه و مطلقه عامه، اخص آنها قضیه
وقتیه است. و موجبه جزئیه این دو قضیه اخص (ضروریه و
وقتیه) منعکس (به عکس نقیض) نمی‌شوند و هر گاه اخص منعکس (به عکس نقیض) نشد اعم نیز منعکس نخواهد شد زیرا انعکاس اعم مستلزم انعکاس اخص است. و اما نشانه عدم انعکاس این دو قضیه، وجود موارد نقض است. مثلاً قضیه ضروریه: "بعض الحیوان لاانسانٌ بالضرورة المطلقة" صادق است اما عکس نقیض آن یعنی: "بعض الانسان لاحیوانٌ
بالامکان العام" کاذب است زیرا هر انسانی بالضروره حیوان است. قضیه
وقتیه: "بعض القمر غیرُ منخسفٍ
وقت التربیع لادائما، ای: بعض القمر غیرُمنخسفٍ بالفعل" صادق است اما عکس آن یعنی: "بعض المنخسف غیرُ قمرٍ
بالامکان العام" کاذب است زیرا هر منخسفی بالضروره قمر است.
اما در مورد موجبه جزئیه
وقتیه مطلقه و منتشره مطلقه، چون موجبه کلیه آن دو منعکس نمی‌شود موجبه جزئیه آن دو نیز منعکس نمی‌شود زیرا جزء تابع کلّ است. اما کلّیت این مساله (عدم عکس نقیض لازم الصدق برای موجبه جزئیه) در
مشروطه خاصه و
عرفیه خاصه استثنا خورده است و این دو قضیه دارای عکس نقیض هستند. عکس نقیض موجبه جزئیه مشروطه خاصه و عرفیه خاصه عبارت است از: موجبه جزئیه عرفیه خاصه.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
•
علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عکس نقیض موجهات موجبه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۸.
