عکس موجهات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عکس موجهات، یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به‌معنای جابه‌جایی جزء اول و دوم
قضیه موجهه با تحفّظ بر کیف و
صدق قضیه است.
عکس قضایا به اعتبارات مختلف، صور متعدد و فراوانی پیدا می‌کند. در تقسیم اولیه، به
عکس مستوی و
عکس نقیض (شامل
عکس نقیض موافق و
عکس نقیض مخالف)،
عکس قضایای موجبه و سالبه،
عکس قضایای حملیه و شرطیه، و
عکس قضایای مطلقات و موجهات منقسم می‌شود. در همه این صور، شرط بقای صدق، معتبر و ضروری است.
در عکس مستوی علاوه بر آن، بقای کیف (و موافقت با قضیه اصل به حسب
ایجاب و
سلب) نیز ضروری است، اما بقای کمّ (و موافقت با قضیه اصل به حسب کلیت و
جزئیت) ضرورت ندارد و شرط بقای صدق در مواردی ایجاب می‌کند که کمّ قضیه اصل، هنگام عکس، تغییر پیدا کند. در قضایای موجهات نیز بقای
جهت (همانند بقای کم) ضرورت ندارد و شرط بقای صدق در مواردی ایجاب می‌کند که جهت قضیه اصل، هنگام عکس، تغییر پیدا کند، از این رو در کتاب‌های مفصّل منطقی به بیان تغییرات جهتی قضایا در هنگام عکس پرداخته و نوعِ جهت قضیه عکس را نسبت به هر یک از قضایای موجهه بیان کرده‌اند.
فهرست عکس‌های مستوی و عکس نقیض قضایای موجهه، اعم از
موجبه و سالبه به شرح ذیل است:
۱.
ضروریه مطلقه|
حینیه مطلقه دائمه |
مطلقه دائمه
مطلقه |
حینیه مطلقه۲.
دائمه مطلقه|
حینیه مطلقه |دائمه
مطلقه |دائمه
مطلقه |
حینیه مطلقه۳.
مشروطه عامه|
حینیه مطلقه |
عرفیه عامه |عرفیه عامه |
حینیه مطلقه۴.
عرفیه عامه|
حینیه مطلقه |عرفیه عامه |عرفیه عامه |
حینیه مطلقه۵.
مشروطه خاصه|
حینیه مطلقه لادائمه |عرفیه عامه غیر دائم در بعض |عرفیه عامه غیر دائم در بعض |
حینیه مطلقه لادائمه
۶. عرفیه خاصه |
حینیه مطلقه لادائمه |عرفیه عامه غیر دائم در بعض |عرفیه عامه غیر دائم در بعض |
حینیه مطلقه لادائمه
۷.
وقتیه مطلقه|
مطلقه عامه|ندارد|ندارد|
مطلقه عامه
۸. وقتیه|
مطلقه عامه|ندارد|ندارد|
مطلقه عامه
۹. وجودیه لادائمه|
مطلقه عامه|ندارد|ندارد|
مطلقه عامه
۱۰.
وجودیه لاضروریه|
مطلقه عامه|ندارد|ندارد|
مطلقه عامه
۱۱.
مطلقه عامه|
مطلقه عامه |ندارد|ندارد|
مطلقه عامه
۱۲. ممکنه عامه|مورد اختلاف |ندارد|ندارد|مورد اختلاف
۱۳.
ممکنه خاصه|مورد اختلاف|ندارد|ندارد|مورد اختلاف
اهل منطق برای اثبات عکس قضایا از سه شیوه بهره می‌گیرند:
انضمام نقیض قضیه عکس به قضیه اصل تا نتیجه محالی حاصل شود و از آن به صحت قضیه عکس پی ببریم. این طریق در همه اقسام قضایا کاربرد دارد.
ذات موضوع را شیء معیّنی فرض کرده، دو وصف موضوع و محمول را بر آن
حمل می‌کنیم تا مفهوم عکس به دست آید. این طریق، فقط در
قضایای موجبه و سالبه موجهات مرکبه کاربرد دارد که وجود موضوع در آنها ثابت است.
عکس کردن نقیض عکس تا حاصل شود چیزی که منافی قضیه اصل است.
مشروطه خاصه و عرفیه خاصه در صورتی که
سالبه جزئیه باشند بنا به قول بعضی به عرفیه خاصه منعکس می‌شوند، ولی
خواجه طوسی در بخش منطق
تجرید الاعتقاد گفته است که به مثل خود منعکس می‌شوند.
قطب‌الدین شیرازی در
دُرّة التاج گفته است که سالبه‌های ضروریه و دائمه و مشروطه و عرفیه عامه به مثل خود منعکس می‌شوند،
ولی دیگران، این عقیده را باطل کرده‌اند.
منطق‌دانان بنا داشته‌اند حکم بیش از ۱۳ قسم از
موجهات را بیان نکنند؛ به همین سبب به عنوان موجهات سیزده‌گانه شهرت یافته‌اند، بر همین اساس،
مختلطات اشکال قیاس را ۱۶۹ قسم دانسته‌اند که نتیجه ضرب ۱۳ قسم
صغرا در ۱۳ قسم کبراست. بعد از بیان شش قسم از موجهاتی که عکس سالبه آنها را بیان کرده‌اند، بقیه سالبه‌ها را که غیر منعکس‌اند هفت قسم شمرده و آنها را «سوالب هفت‌گانه غیر منعکسه» نام نهاده‌اند.
بنابراین بیشتر منطق‌دانان، حکم انعکاس منتشره عامه و خاصه (
منتشره مطلقه و منتشره) را صریحاً ذکر نکرده و در باب انعکاس موجهات، نامی از این دو نیاورده‌اند، با آنکه در ترکیبات مختلطه اَشکال اربعه، آنها را به‌کار برده‌اند.
قطب‌الدین شیرازی در دُرّة التاج درباره بیان انعکاس موجهات
موجبه یک قاعده کلی ذکر کرده و چنین گفته است: اگر بر اصل هر یک از قضایا،
حینیه مطلقه صادق باشد به
حینیه مطلقه منعکس می‌شود و اگر
مطلقه عامه صادق باشد به
مطلقه، و اگر ممکنه صادق باشد به ممکنه منعکس می‌شود.
از این قاعده می‌توان
استنباط کرد که عکس دو منتشره،
حینیه مطلقه لادائمه است، زیرا این قضیه بر اصل دو قضیه منتشره صادق است.
حاجی سبزواری گفته است که مشروطه خاصه و عرفیه و قضایای ما بعد این دو به
حینیه لادائمه منعکس می‌شوند،
و کلمه «ما بعد این دو» ممکن است شامل منتشرتَین نیز بشود، اما اگر
موجبه آنها را به سالبه‌ها قیاس کنیم عکس دو منتشره
موجبه،
مطلقه عامه خواهد بود، زیرا قطب‌الدین شیرازی بعد از بیان حکم ضروریه، دائمه، مشروطه و عرفیه عامه و خاصه، گفته است که سالبه‌های بقیه موجهات منعکس نمی‌شوند؛
بنابراین باید منتشرتین نیز از قضایای غیر منعکسة السوالب باشند.
علامه حلّی نیز در
الجوهر النضید آنجا که حکم سوالب غیر منعکسه را بیان کرده، گفته است که وقتیه، اخص از منتشره است و منتشره، اخص از وجودیه لادائمه، و آن اخص از لاضروریه است و هرگاه وقتیه که اخص از همه است، منعکس نشود اعم هم منعکس نخواهد شد، زیرا عام، لازم خاص است.
بنابر آنچه از کلمات قوم استفاده می‌شود که سالبه این دو قضیه در حکم هفت قضیه غیر منعکسه است، می‌توانیم
موجبه این دو قضیه را هم به آن قضایا قیاس کنیم و بگوییم
موجبه منتشرتین نیز به
مطلقه عامه منعکس می‌شود.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق).
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عکس موجهات»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۳.
