• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

علت و سبب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: علت (مقالات مرتبط).


واژه شرط در قلمرو عقود و ایقاعات، در باب مسئولیت مدنی و ضمان قهری و نیز در بخش جزایی حقوق اسلامی مورد استفاده فقیهان قرار گرفته است.


در این چهارچوب، اصطلاح شرط در ردیف « علت » و « سبب » قرار گرفته و فقیهان به بررسی تاثیر علت، سبب و شرط در وقوع حادثه و ایجاد خسارت و نیز میزان مسئولیت هر یک پرداخته‌اند. در این راه فقهاء به حق از دقت‌های فلسفی و عقلی چشم پوشیده، به رابطه سببیت عرفی آن‌ها با ورود خسارت مورد نظر توجه کرده‌اند.

«علت» در اصطلاح فلسفی چیزی است که « معلول » زاییده آن است و امری است که از وجودش وجود معلول و از عدمش عدم معلول لازم آید. از این دیدگاه بین علت و سبب تفاوتی نیست.
[۱] صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام، ج۳۷، ص۵۱.    


امام‌ خمینی در بیان علیت و سببیب اصطلاحی، علت توقف معلول بر علت در وجود می‌باشد.
[۲] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۳۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۳] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۱۹۶-۱۹۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۴] خمینی، روح‌الله، جواهر الاصول، ج۳، ص۱۹۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۳ قمری.    
ایشان در آثار مختلف خود علت و مباحث علیت را به سبک حکمت متعالیه مطرح و تحلیل و نظریه متکلمان و فلاسفه را نقد و بررسی می‌کند و در مباحث عرفانی خود، مبحث علت و معلول را به اضافه اشراقی و به تجلی و ظهور ارجاع می‌دهد و ممکنات را چیزی جز ظل و شانی از شئون علت حقیقی نمی‌شمارد.
[۵] خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۰۳-۳۰۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
[۶] خمینی، روح‌الله، تفسیر سوره حمد، ص۱۸۱-۱۸۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸. .
[۷] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    

امام‌ خمینی معتقد است مراد از علیت این نیست که علت، امری عدمی را به مرحله وجود برساند، زیرا عدم مطلق چیزی نیست تا از آن امر وجودی حاصل شود، بلکه حقیقت علیت همان بسط کمال علت است و با این بسط، نقصی در علت پیدا نمی‌شود، زیرا علت دارای مرتبه جمعی است و ایجاد معلول همان بسط وجودی و تفصیلی علت است و این بسط کمال، همان حقیقت علیت و معلولیت است.
[۸] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۲۳۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    

به باور ایشان مراد حکما از اینکه علت، حد تام معلول است؛ حد منطقی نیست، بلکه مراد آن است که تمام کمالات معلول، نزد علت جمع‌ است، همچنان ‌که مراد از اینکه معلول حدّ ناقص علت است، این است که معلول نمی‌تواند تمام کمالات علت را حکایت کند.
[۹] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    

به اعتقاد ایشان، در نگاه عرفانی، علیت به ‌معنای جدا شدن معلول از علت نیست، بلکه تجلی و صدور است که با این صدور چیزی از علت کاسته نمی‌شود، همان گونه که هنگام رجوع به آن چیزی افزوده نمی‌شود. ایشان رابطه علت و معلول را اضافه اشراقی می‌داند و نیازمندی شیء به‌ علت را امکان فقری یا ربط وجودی می‌داند که تعلق و وابستگی معلول به علت خود است.
[۱۰] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۴۶۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


در اصطلاح فقهی، «علت» چیزی است که فعل به آن نسبت داده می‌شود
[۱۱] مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
[۱۲] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    
و «سبب» چیزی است که عدمش موجب عدم حادثه است، ولی از وجود آن الزاما حادثه تحقق نمی‌یابد.
[۱۳] موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
به تعبیر دیگر، «سبب» چیزی است که تلف به همراه آن و به واسطه آن، اما به علت دیگری حاصل می‌گردد، به گونه‌ای که اگر سبب نبود، علت تاثیری نمی‌داشت.
[۱۴] موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
[۱۵] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    
در این اصطلاح، «شرط» آن است که تاثیر مؤثر متوقف بر آن است، اما در علت حادثه مدخلیتی ندارد.
[۱۶] مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
[۱۷] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    
[۱۸] علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام، به نقل ازجواهر الکلام، ج۳۷، ص۴۶.
به عبارت دیگر، شرط زمینه ساز تاثیر علت است، اما داخل در آن نیست.

بدین ترتیب مشاهده می‌کنیم که مفهوم اصطلاحی سبب و شرط به هم نزدیک است و گاه در منابع فقهی در یک معنا به کار رفته‌اند. در تبیین مطلب باید گفت که حقوقدانان اسلامی اتلاف و ایراد خسارت را یا به مباشرت دانسته‌اند یا به تسبیب، و مسئول حادثه را بر حسب مورد «مباشر» یا «سبب» نامیده‌اند؛
[۱۹] موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
بدین صورت که «مباشرت» ایجاد علت تلف و اتلاف مستقیم است و «تسبیب» ایجاد چیزی است که تلف به سبب آن حاصل می‌گردد، یعنی خودش علت مستقیم حادثه نیست، بلکه علت یا زمینه ساز علت است. در این معنا، سبب اعم از شرط و سبب- به مفهوم خاص خود- است.
[۲۰] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    


با وجود این، فقیهان در موارد خاصی تلاش کرده‌اند تفکیک ظریفی بین سبب و شرط قائل شوند. از این رو گفته شده است که «شرط» زمینه ساز علت است و دخالتی در آن ندارد، اما سبب، اثر اندکی در وقوع حادثه دارد؛ ولی از آنجا که به خودی خود موجب حادثه نیست و بر خلاف علت که با تحققش وقوع حادثه اجتناب ناپذیر است، گاه حتی با وجود سبب واقعه رخ نمی‌دهد، به «شرط» شباهت دارد.
[۲۱] مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
[۲۲] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    
در تبیین این تعاریف، فقیهان حفر چاه یا انداختن شی ء لغزنده در محل عبور و مرور را مثال زده‌اند که علت حادثه «سقوط» است و حفر چاه یا وجود شی ء لغزنده زمینه ساز و شرط آن.
[۲۳] موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
[۲۴] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    
[۲۵] موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
[۲۶] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    
[۲۷] مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
اکراه و شهادت دروغ و تقدیم غذای مسموم به مهمان نیز از مثال‌هایی است که برای سبب- به مفهوم خاص آن- آورده شده است، زیرا «اکراه»، وادارکننده مباشر و سبب انجام یافتن عمل توسط او است که علت و مباشر عمل به شمار می‌رود. همچنین شهادت دروغ سبب اخذ تصمیم و صدور حکم توسط قاضی می‌شود که علت ایراد خسارت به محکوم علیه است.
[۲۸] صاحب جواهر، جواهر الکلام، ج۳۷، ص۵۱.    
[۲۹] المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    


۱. ↑ صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام، ج۳۷، ص۵۱.    
۲. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۳۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۳. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۱۹۶-۱۹۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۴. ↑ خمینی، روح‌الله، جواهر الاصول، ج۳، ص۱۹۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۳ قمری.    
۵. ↑ خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۰۳-۳۰۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۶. ↑ خمینی، روح‌الله، تفسیر سوره حمد، ص۱۸۱-۱۸۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸. .
۷. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۸. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۲۳۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۹. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۰. ↑ خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۴۶۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۱. ↑ مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
۱۲. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    
۱۳. ↑ موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
۱۴. ↑ موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
۱۵. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    
۱۶. ↑ مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
۱۷. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    
۱۸. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام، به نقل ازجواهر الکلام، ج۳۷، ص۴۶.
۱۹. ↑ موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
۲۰. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    
۲۱. ↑ مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
۲۲. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    
۲۳. ↑ موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
۲۴. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    
۲۵. ↑ موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۲.
۲۶. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۸۳.    
۲۷. ↑ مفتاح الکرامه، ج۱۰، ص۲۷۷.
۲۸. ↑ صاحب جواهر، جواهر الکلام، ج۳۷، ص۵۱.    
۲۹. ↑ المحقق الاصفهانی، کشف اللثام، ج۲، ص۴۴۳.    


• قواعد فقه، محقق داماد، ج۱، ص۱۴، برگرفته از مقاله «علت و سبب».    
• دانشنامه امام خمینی    ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    ، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : دیدگاه های فلسفی امام خمینی
جعبه ابزار