عقد مکاتبه (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عَقد مکاتبه:
(وَ الَّذینَ یَبْتَغونَ الْکِتابَ مِمّا مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ فَکاتِبوهُمْ) عَقد مکاتبه:
اسلام، برنامه «آزادی تدریجی
بردگان» را طرح کرده و به همین دلیل از هر فرصتی برای آزاد ساختن آنان استفاده کرده است.
یکی از مواد این برنامه
«عقد مکاتبه» است و چون در
مکاتبه، قراردادی میان «
مولا» و «
عبد» نوشته می‌شود آن را
مکاتبه نامیده‌اند.
بنابراین «عقد
مکاتبه» یک نوع قرارداد است که میان این دو نفر بسته می‌شود و عبد موظف می‌شود که از طریق کسب آزاد، مالی تهیه کند و به اقساطی که برای او قابل تحمل باشد به «مولا» بپردازد و آزادی خود را بازیابد و دستور داده شده است که مجموع این اقساط بیش از قیمت عبد نباشد و نیز اگر به عللی عبد از پرداختن اقساط عاجز شد باید از
بیت المال و سهم
زکات اقساط او پرداخته و آزاد شود، حتّی بعضی از
فقها تصریح کرده‌اند که اگر زکاتی به مولا تعلق گیرد خود او باید اقساط بدهی عبد را از باب زکات حساب کند. این
عقد یک
عقد لازم است و هیچ یک از طرفین
حق فسخ آن را ندارند.
به موردی از کاربرد
عَقد مکاتبه در
قرآن، اشاره می‌شود:
(وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یَجِدونَ نِکاحًا حَتَّی یُغْنیَهُمْ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَ الَّذینَ یَبْتَغونَ الْکِتابَ مِمّا مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ فَکاتِبوهُمْ اِنْ عَلِمْتُمْ فیهِمْ خَیْرًا وَ آتوهُم مِّن مّالِ اللَّهِ الَّذی آتاکُمْ وَ لا تُکْرِهوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاء اِنْ اَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِّتَبْتَغوا عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَن یُکْرِههُّنَّ فاِنَّ اللَّهَ مِن بَعْدِ اِکْراهِهِنَّ غَفورٌ رَّحیمٌ) (و کسانی که امکانی برای
ازدواج نمی‌یابند، باید
پاکدامنی پیشه کنند تا خداوند از
فضل خود آنان را بی‌نیاز گرداند و آن بردگانتان که خواستار قرار داد برای آزادی هستند، با آنان قرارداد ببندید اگر صلاحیت
زندگی مستقل را در آنان احساس می‌کنید و چیزی از مال خدا را که به شما داده است به آنان بدهید و
کنیزان خود را برای دستیابی شما به
متاع ناپایدار زندگی دنیا مجبور به خودفروشی نکنید. به خصوص اگر خودشان می‌خواهند
پاک بمانند و هرکس آن‌ها را بر این کار
اجبار کند، سپس پشیمان گردد و
توبه کند خداوند بعد از این اجبار کردن آن‌ها آمرزنده و مهربان است.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید:
(وَ الَّذینَ یَبْتَغونَ الْکِتابَ مِمّا مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ فَکاتِبوهُمْ اِنْ عَلِمْتُمْ فیهِمْ خَیْراً... ) مراد از
کتاب مکاتبه است، (به اینکه صاحب برده با برده قرار بگذارد که بهای خود را از راه کسب و کار به او بپردازد و آزاد شود) و ابتغاء
مکاتبه این است که برده از مولای خود در خواست کند که با او
مکاتبه نماید، به این که مالی را از او بگیرد و او را آزاد کند. در این
آیه شریفه به صاحبان برده سفارش فرموده درخواست بردگان را بپذیرند، البته در صورتی که در ایشان چیزی سراغ دارند و مراد از خیر، صلاحیت آزاد شدن ایشان است.
• شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «عَقد
مکاتبه»، ج۳، ص۲۰۹.
