• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عقاید معتزله (عذاب قبر)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


علم کلام همانطور که یک علم درون دینی محسوب شده و موجب همگرائی برخی عقاید بوده، به همان نسبت نوعی ستیز با برخی علوم درون دینی مانند فقه و حدیث و اخلاق و بطور کلی معارف، به همراه داشته است. عقلی انگاشته شدن کلام و تعبدی بودن علوم دیگر، زمینه چنین تضادی را تشدید می‌کند. تحلیل صرف عقلی مسائل بدون در نظر گرفتن معارف وحیانی و شریعت می‌تواند یکی از آسیبهای بروز یافته در کلام و نیز فلسفه را هویدا کند.


برخی مکاتب مانند مکاتب معتزلی با تحلیل عقلی صرف به مسائل اعتقادی پرداخته‌اند. اگرچه تفکر و اندیشه در مکتب اسلام اهمیت ویژه‌ای دارد ولی همانطور که استفاده افراطی از اسناد روائی بدون بهره گیری از عقل آفت زاست، استفاده از عقل بدون توجه به شریعت و عناصر اعتقادی مکتب وحی نیز مضر است. آفت این روش، قیاس گرائی و توهم گرائی است. به هرحال اعتدال و برداشت اجتهادی به طریق صحیح مانع از افراط و تفریط در بکارگیری از عقل است. بررسی نفی عذاب قبر به عنوان یکی از عقائد مکتب معتزله موضوع بحث این نوشتار است.

روایات مربوط به فشار قبر و راههای خلاصی از آن تماما دلیل برای اثبات عذاب قبر است. یکی از ویژگی‌های عالم برزخ فشار قبر می‌باشد. فشار قبر نسبت به افراد متفاوت است؛ بعضی از افراد فشار قبر ندارند و آنها که فشار قبر دارند از نظر شدت و ضعف یکسان نیست و بستگی به اعمال آنها دارد. با توجه به این امور، انکار منکرین از معتزله بی جهت می‌شود.

اکنون به عواملی که موجب فشار و عذاب قبر می‌شود اشاره می‌کنیم:
۱ـ سخن چینی و مراعات نکردن طهارت و نجاست و پرهیز نکردن از بول و بی مهری به همسر
[۱] شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت ع، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی، ج۲۱، ص۳۴۵.    

۲- در کتاب ثواب الاعمال آمده است که یکی از علمای بنی اسرائیل از دنیا رفت و فشار قبر بر او وارد شد؛ چرا که او یک بار نماز را (عمدا) بی وضو خوانده بود و از کنار مظلومی گذشته بود و او را یاری نکرده بود.
[۲] شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، ثواب الاعمال، قم، انتشارات شریف رضی، ۱۳۶۴ هجری شمسی، یک جلدی، ص۱۱۱.

۳- ضایع نمودن نعمت‌های الهی : پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: فشار قبر برای مؤمن، کفاره تباه نمودن نعمت‌ها از ناحیه ی اوست.
[۳] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۲۱.    

۴. امام صادق فرموند: افراد کمی از فشار قبر نجات پیدا می‌کنند.
[۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ هجری شمسی، ۸ جلدی، ج۳، ص۲۳۶.    

۵. غیبت نمودن.
[۵] نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ هجری قمری، ۱۸ جلدی، ج۱ ص۲۵۸.    


اما عواملی که باعث کاهش یا رفع فشار قبر می‌شود:
۱ـ نماز وحشت .
[۶] حاشیة مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی.

۲ـ هر کس چهار مرتبه حج به جا آورد عذاب قبر از او برداشته می‌شود.
[۷] شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ هجری قمری، ۴ جلد، ج۲، ص ۲۱۷، روایت ۲۲۰۹، باب ۲.    

۳- وفات از ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه و یا شب جمعه.
[۸] شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ هجری قمری، ۴ جلد، ج۱، ص ۱۳۸.    
[۹] شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ هجری قمری، ۴ جلد، ج۱، ص۴۲۳.    

۴. قرائت سوره نساء در هر روز جمعه.
[۱۰] نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ هجری قمری، ۱۸ جلدی، ج۶، ص۱۰۳.    


در روایات و دعاهای بسیاری بر وجود منکر و نکیر به عنوان دو فرشته‌ای که مامور سوال نمودن از عقاید اصلی در عالم برزخ هستند تصریح شده است.
[۱۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ هجری شمسی، ۸ جلدی، ج۳، ص۲۳۶.    
راههای در امان ماندن از سوالات و رنج و عذاب این دو فرشته را به بندگان آموخته‌اند؛ مانند تلقین میت ، نوشتن دعای جوشن کبی ر بر روی کفن، نماز شب، احیای شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان و قرائت صد رکعت نماز مخصوص در آن شب و روزه ماه شعبان به مدت نه روز، قرائت سوره الهیکم التکاثر هر شب در جای خواب و زیارت حضرت امام حسین (علیه‌السّلام) و..
[۱۲] شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی، ج۸، ص۱۹.    
[۱۳] شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی ج۱۰ ص۲۴۴.    
[۱۴] شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی، ج۱۰ ۴۸۹.
تمام این روایات موجودیت این دو را ثابت می‌کند بدون اینکه عقل در این مرحله حکمی داشته باشد.

ابوالحسن اشعری در مقالات الاسلامیین می‌گوید: درباره عذاب قبر اختلاف شده است. خوارج و معتزله این امر را نفی نموده‌اند ولی اکثر اهل اسلام به آن معتقد هستند.
[۱۵] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیا الثراث العربی/یک جلدی، ص۱۰۶.

اکثر متاخرین از معتزله عذاب قبر را انکار نموده‌اند و استدلالشان برای این مدعی این است که میت مانند سنگ است؛ یعنی از جمادات است و پر واضح است که جمادات روح ندارند تا احساس داشته باشند و عذاب شوند.
[۱۶] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۷۷.    
[۱۷] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۲۷۳.    
با توجه به دلیل معتزله بر نفی عذاب قبر، ثواب و نعمت نیز مورد انکار ایشان واقع می‌شود.
[۱۸] مازندرانی، ابن شهرآشوب، متشابه القرآن، انتشارات بیدار، ۱۳۲۸ هجری شمسی، ۲ جلد در یک مجلد، ج۲، ص۱۰۰.    

قاضی القضاه در طبقات المعتزله می‌گوید: افرادی از معتزله به وجود عذاب قبر یقین ندارند.
[۱۹] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۲۷۳.    

شیخ مفید در حکایات نقل می‌کند که معتزله با بسیاری از معارف دینی مخالفت نموده‌اند. آنها کسانی را که عذاب قبر را اثبات نموده‌اند مورد تمسخر می‌گیرند در حالی که تمام امت اسلامی معتقد به این مطلب هستند.
[۲۰] شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الحکایات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۶۷.    


هردنگی می گوید بعضی از ملاحده که انکار سوال قبر و عذاب آن می کنند می گویند که اگر راست باششد این آثار و حکایات باید صوت سوال و جواب قبر را بشنویم.
جواب از این باطله این است که چشمها و گوشها و مشاعر این نشات دنیا، قابل دیدن آثار عالم برزخ نیست جهت قرب آنها به صفا و لطافت و بودن مشاعر دنیا در منتهای ابتلا به علایق و کدورات. به همین دلیل است که در اخبار است که می نود عذاب قبر را هر چیزی سوای انس و جن جز انبیا و امامان
[۲۱] ولوی، علی‌محمد، تصحیح، تحشیه و تشریح (هردنگی، محمدحسن، ۱۳۰۲ قمری، تاملات کلامیه)، ج۱، ص۱، پژوهشگاه علوم انسانی، چاپ اول، ۱۳۹۶.



تفتازانی در شرح المقاصد گفته است: مسلمین بر حقیقت داشتن سوال منکر و نکیر در قبر و عذاب کفار و برخی گناهکاران اتفاق نظر دارند اما خلاف این اتفاق به برخی از معتزله نسبت داده شده است.
[۲۲] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۷۵.    

برخی از معتزله مانند جبائی و فرزندش دو فرشته به نام نکیر و منکر را تکذیب می‌کنند و معتقدند که منکر چیزی است که هنگام تحیر کافر از جواب دادن، از او صادر می‌شود و نکیر نام جراحت کافر است.
[۲۳] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۷۷.    


۱. ↑ شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت ع، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی، ج۲۱، ص۳۴۵.    
۲. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، ثواب الاعمال، قم، انتشارات شریف رضی، ۱۳۶۴ هجری شمسی، یک جلدی، ص۱۱۱.
۳. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۲۱.    
۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ هجری شمسی، ۸ جلدی، ج۳، ص۲۳۶.    
۵. ↑ نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ هجری قمری، ۱۸ جلدی، ج۱ ص۲۵۸.    
۶. ↑ حاشیة مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی.
۷. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ هجری قمری، ۴ جلد، ج۲، ص ۲۱۷، روایت ۲۲۰۹، باب ۲.    
۸. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ هجری قمری، ۴ جلد، ج۱، ص ۱۳۸.    
۹. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ هجری قمری، ۴ جلد، ج۱، ص۴۲۳.    
۱۰. ↑ نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ هجری قمری، ۱۸ جلدی، ج۶، ص۱۰۳.    
۱۱. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ هجری شمسی، ۸ جلدی، ج۳، ص۲۳۶.    
۱۲. ↑ شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی، ج۸، ص۱۹.    
۱۳. ↑ شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی ج۱۰ ص۲۴۴.    
۱۴. ↑ شیخ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی، ج۱۰ ۴۸۹.
۱۵. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیا الثراث العربی/یک جلدی، ص۱۰۶.
۱۶. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۷۷.    
۱۷. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۲۷۳.    
۱۸. ↑ مازندرانی، ابن شهرآشوب، متشابه القرآن، انتشارات بیدار، ۱۳۲۸ هجری شمسی، ۲ جلد در یک مجلد، ج۲، ص۱۰۰.    
۱۹. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، ج۶، ص۲۷۳.    
۲۰. ↑ شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الحکایات، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ هجری قمری، یک جلدی، ص۶۷.    
۲۱. ↑ ولوی، علی‌محمد، تصحیح، تحشیه و تشریح (هردنگی، محمدحسن، ۱۳۰۲ قمری، تاملات کلامیه)، ج۱، ص۱، پژوهشگاه علوم انسانی، چاپ اول، ۱۳۹۶.
۲۲. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۷۵.    
۲۳. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶، ص۲۷۷.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عقائد معتزله و نقد آن (عذاب قبر)»، تاریخ بازیابی ۲۳/۱/۱۳۹۵.    


رده‌های این صفحه : برزخ | عقاید معتزله | فرق و مذاهب | کلام اسلامی | مذاهب کلامی اهل سنت | معاد | معتزله | مقالات پژوهه
جعبه ابزار