عبداللّه بن یوسف جوینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جوینی، عبداللّه بن یوسف،
فقیه و
مفسر شافعی قرن چهارم و پنجم است.
لقب او رکن الاسلام و کنیه‌اش ابومحمد است
و
نسب وی، به گفته خودش، به
قبیله سِنْبِسْ ، شاخه‌ای از
قبیله طَی ،
می‌رسد.
از
تاریخ تولد او اطلاعی نیست.
وی در
جوین به
دنیا آمد.
ادبیات را نزد پدرش و
فقه را از ابویعقوب ابیوَردی (متوفی ح ۴۰۰) فرا گرفت، سپس در
نیشابور اقامت گزید و از محضر ابوطیب صُعْلوکی بهره برد.
پس از آن، به
مرو رفت و نزد
فقیه مشهور
شافعی ، عبداللّه‌بن احمد قَفّالِ مَروَزی، مبانی و اصول مذهب شافعی را آموخت.
در ۴۰۷ به نیشابور بازگشت و به کار
تدریس و
افتا پرداخت و مجالس
مناظره برپا داشت.
اشخاص بسیاری نزد جوینی
تلمذ کردند، از جمله فرزندش امام‌الحرمین (جوینی، عبدالملک‌بن عبداللّه)، علی باخَرْزی، محمدبن قاسم‌بن عَبدوس، ابوسعید ناصحی نیشابوری و اسماعیل‌بن احمد طُرَیثیثی.
جوینی از محدّثان بسیاری در شهرهای گوناگون
حدیث شنید، از جمله در
مکه از ابن‌نظیف، در
کوفه از ابومحمد جناح‌بن نذیر،
در
بغداد از ابوالحسین‌بن بِشران
و در
نیشابور از ابونُعَیم ازهری و قَفّال مروزی.
همچنین فرزندش امام‌الحرمین، علی‌بن احمد مَدینی و سهل‌بن ابراهیم مَسجدی (سجزی) از او حدیث نقل کرده‌اند.
جوینی در عصر خود در
علوم گوناگون سرآمد بود، از جمله در
فقه ،
اصول ،
تفسیر ،
حدیث و
ادبیات عرب.
وی برای
تدریس فقه و علوم دیگر، مدرسه‌ای در نیشابور افتتاح کرد که پس از او فرزندش امام‌الحرمین اداره آن را برعهده گرفت.
شرح‌حال‌نگاران، جوینی را به
زهد و
پرهیزگاری ستوده و سخنان مبالغه‌آمیزی نقل کرده‌اند.
همچنین گفته‌اند که وی از
حُسن خلق و
بیان رسا و مهارت در تدریس و
وقار و
هیبت برخوردار بود.
ابن‌خلّکان نیز گزارش مبالغه‌آمیزی از مراسم
کفن کردن او ارائه کرده است.
جوینی در ۴۳۸ در نیشابور درگذشت
و در مقبره الحسین به
خاک سپرده شد.
به نوشته برخی منابع،
وی در ۴۳۴ درگذشته، اما نظر نخست با آنچه در برخی منابع متأخر
آمده است مبنی بر اینکه امام‌الحرمین پس از وفات
پدر در حدود بیست سالگی اداره امور
مدرسه وی را به‌عهده گرفت، سازگارتر است.
آثار جوینی عمدتاً فقهی است، البته وی کتابی بزرگ با عنوان التفسیر داشته که در آن برای تفسیر
آیات از
علوم گوناگون بهره گرفته است.
التبصره، التذکره و السلسله در
فروع فقه ،
الجمع و الفرق (الفرق و الجمع ؟) که
نسخه خطی آن در کتابخانه سلطنتی
برلین بوده است
، مختصر فی موقف الامام و المأموم،
الفروق، التعلیقه
و کتاب المُعْتَصَر فی مختصرالمختصر که تلخیصی از کتاب المختصر مُزَنی در
فقه شافعی است.
عثمان‌بن محمد مُصْعَبی (متوفی ۵۵۰ یا بعد آن) شرحی بر این
کتاب نگاشته و
غزالی (متوفی ۵۰۵) آن را
تلخیص نموده است.
سُبکی از
تدریس این کتاب در
مکه ، گزارش کرده است.
زرکلی اثری با عنوان رساله فی اثبات الاستواء نیز به جوینی نسبت داده است.
جوینی نگارش کتابی استدلالی در فقه را با عنوان المحیط آغاز کرد و پس از آنکه سه بخش از آن را نگاشت، آنهارا نزد
ابوبکر بیهقی فرستاد ولی او از کتاب انتقادهایی کرد و جوینی از ادامه تألیف آن منصرف شد.
برادر جوینی، علی‌بن یوسف جوینی، معروف به شیخ‌حجاز، نیز از عالمان و محدّثان بود و در
خراسان مجلس املا داشت.
وی علاوه بر مشایخ روایی برادرش، از محدّثان دیگری نیز در نیشابور و مصر استماع
حدیث نمود و کسانی چون زاهربن طاهرشَحْامی در
مرو و محمدبن فضل فراوی در
نیشابور از او حدیث شنیدند.
وی در زمره
صوفیان بود و در ۴۶۳ در نیشابور درگذشت.
نسخه‌ای از کتاب السّلوهاو، در
علم تصوف ، به
خط خودش نزد
سمعانی بوده است.
(۱) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب‌الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۳) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۴) ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، دمشق ۱۳۹۹.
(۵) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب.
(۶) ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
(۷) ابن‌منظور، لسان العرب.
(۸) علی‌بن حسن باخرزی، دمیه القصر و عصره اهل العصر، چاپ محمد تونجی، ج۲، دمشق (۱۳۹۲/۱۹۷۲).
(۹) محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۰) ذهبی، تاریخ الاسلام.
(۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
(۱۲) عبدالحسین زرین‌کوب، فرار از مدرسه: در باره زندگی و اندیشه ابوحامد غزالی، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۱۳) عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۴) سمعانی، الانساب.
(۱۵) ابراهیم‌بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
(۱۶) فریدون گرایلی، نیشابور: شهر فیروزه،) مشهد) ۱۳۵۷ ش.
(۱۷) عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مراه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷ /۱۹۹۷.
(۱۸) یاقوت حموی، معجم الادباء.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله بن یوسف جوینی»، شماره۵۲۴۶.
