عبدالحکیم حاکم لاهوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عبدالحکیم
حاکم لاهوری، متخلص به
حاکم، تذکره‌نویس و شاعر فارسی زبان شبه قاره در
قرن دوازدهم است.
نسب وی از طرف پدرش، شادمان خان، به یکی از اشراف قوم اوزبک و از طرف جدّه‌اش به
سادات حسینی
هرات، می‌رسد.
پدر وی در زمان اورنگ زیب (حک: ۱۰۶۸ـ۱۱۱۸) از
بلخ به دکن
مهاجرت کرد و از سوی شاه به مقام والایی رسید و بعد از درگذشت اورنگ زیب، در شهر مرادآباد، در ایالت اوتارپرادش
هند، ساکن شد.
حاکم لاهوری در ۱۱۲۰ در آنجا به
دنیا آمد.
نخست اسم او
حکیم بیگ‌خان بود، اما وقتی به لباس
فقر و درویشی در آمد، نام خود را به عبدالحکیم تغییر داد.
پدر وی به خواستِ نواب دلیرجنگ، یکی از امرای اورنگ زیب، در لاهور اقامت گزید.
حاکم پانزده ساله بود که پدرش در
لاهور درگذشت.
او در لاهور تحصیل کرد و در زمره شاگردان شاه فقیراللّه آفرینِ لاهوری در آمد و علاوه بر فنِ
شعر،
عرفان و
تصوف نیز از وی آموخت.
وی پیش از حمله نادر شاه افشار به هند در ۱۱۵۱، در حلقه مریدانِ حاجی محمد شریف در آمد.
در ۱۱۵۲،
حاکم به دهلی رفت و در آنجا با خواجه محمد صادق ملاقات کرد. خواجه محمدصادق، که از
خانواده نواب دلیرجنگ بود و در شعرْ فهمی، شعرگویی و خوشنویسی
شهرت داشت،
حاکم را بسیار گرامی داشت و دیوانِ
حاکم را به خط خود نوشت ولی این نسخه بعدآ دزدیده شد.
حاکم سرانجام در ۱۱۷۱ به حلقه درویشان در آمد،
سپس به لاهور رفت و بعد عازم
کشمیر شد. در آنجا با آخوند عبدالسلام نقشبندی مجالستهای عرفانی داشت.
در ۱۱۷۳،
حاکم از کشمیر به هوشیارپور و سپس در ۱۱۷۴ به سفر
حج رفت
و در
صفر ۱۱۷۵ به بندر سورت بنگال بازگشت.
او در مقدمه تذکره مردمِ دیده، در یک مثنوی، احساسات خود را درباره حرمین شریفین بیان کرده است.
در مسیر بازگشت به پنجاب، راهزنان اثاثه
حاکم و همراهانش را دزدیدند و او با کمک مالی آزادبلگرامی به هوشیارپورِ پنجاب رسید.
بعد از چندی،
حاکم و نورالعین واقف بتالوی لاهوری (شاعر فارسی‌گو) به خدمت نواب سربلندخان، استاندار کشمیر، درآمدند.
حاکم در ۱۱۷۸، در شهر تهنّه کشمیر درگذشت و همان‌جا دفن شد.
به نوشته گوپاموی،
وی در ۱۱۸۲ درگذشت، اما به نظر استوری
حاکم تا وقتی مصحفی همدانی تذکره عقد ثریا را تألیف کرد (۱۱۹۹)، زنده بوده است.
دیوان شعر فارسی، گزیده‌ای از ابیات شعرای فارسی زبان، و تذکره مردمِ دیده از آثار
حاکم لاهوری‌اند. به گفته سراج‌الدین علی آرزو،
حاکم فن
شعر را نزد ملا آفرین آموخت و دیوان او شامل چهار هزار بیت و از نظر محتوا و اسلوب بسیار قوی است. دیوان وی موجود نیست و به گفته خود
حاکم،
دزدیده شده است.
گزیده‌ای از ابیات شاعران فارسی زبان، معروف به
منتخب حاکم، در کتابخانه مُلا فیروزِ بمبئی نگهداری می‌شود.
حاکم این کتاب را در ۱۱۶۱ گرد آورده که مشتمل است بر نمونه‌ای از اشعار شاعران متخلص به آفرین، آزاد، امید و آرزو.
حاکم به سبب تألیف تذکره مردم دیده
شهرت بسیاری دارد. وی این تذکره را در ۱۱۷۵ به پایان رساند. نخست، اسم آن را تحفة المجالس گذاشت و سپس، به پیشنهاد میرغلامعلی آزاد بلگرامی، نام آن را به مردم دیده تغییر داد.
این تذکره دارای مقدمه، دو باب و خاتمه، و مشتمل بر شرح حال شصت شاعر است. مقدمه کتاب شامل سبب تألیف، احوال مؤلف و مثنوی‌ای درباره
زیارت حرمین شریفین است. باب اول در ذکر هجده شاعر است که از مجمع النفایس خان آرزو اکبرآبادی گرفته شده، اما
حاکم اطلاعاتی را نیز بر احوال شاعران افزوده است. این باب، به ترتیب الفبایی، از آفرین شروع و با واقف تمام می‌شود. باب دوم در احوال ۴۲ شاعر است که خان آرزو آن‌ها را در تذکره خود نیاورده است. این باب هم به ترتیب الفبایی است و با اطهر شروع و با یتیم تمام می‌شود.
حاکم در خاتمه، شمه‌ای از احوالِ خود را آورده و نام هجده
عارف را ذکر کرده است که به علمِ ظاهر و باطن آراسته بودند و او از محضر آن‌ها بهره برده است.
حاکم فقط شاعرانی را انتخاب کرده که با آن‌ها دیدار داشته است.
نثر مؤلف بیش‌تر ساده است، ولی در موارد
ستایش شعر و شعرا، گاهی مصنوع شده است. این تذکره، براساس عکس نسخه‌ای‌در کتابخانه حبیب‌الرحمان‌خان شیروانی، نخست به اهتمام سیدعبداللّه در مجله دانشکده خاورشناسی
لاهور، از شماره ۱۲۰ تا ۱۴۳ (۱۹۵۵ـ۱۹۶۰)، منتشر گردید. در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ نیز در فرهنگستان ادبیات پنجابی، به صورت کتاب، ولی بدون مقدمه و حواشی و تعلیقات، به چاپ رسید.
(۱) سراج‌الدین علی‌بن حسام‌الدین آرزو، مجمع النفایس (بخش معاصران)، چاپ میرهاشم محدّث، تهران ۱۳۸۴ش؛
(۲) میرغلامعلی‌بن نوح آزاد بلگرامى، خزانه عامره، چاپ سنگى كانپور ۱۸۷۱؛
(۳) محمد ارشاداللّه انصارى، احوال و افكار و آثار شاه عبدالحكیم
حاكم لاهورى، (لكهنو) ۱۹۸۷؛
(۴) عبدالحكیم
حاكم لاهورى، تذكره مردم دیده، چاپ سید عبداللّه، لاهور ۱۳۳۹ش؛
(۵) محمد قدرت‌اللّه گوپاموى، كتاب تذكره نتائج الافكار، بمبئى ۱۳۳۶ش؛
(۶) Edward Rehatsek, Catalogue raisonne of the Arabic, Hindostani, Persian, and Turkish mss in the Mulla Firuz Library, Bombay ۱۸۷۳;.
(۷) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London ۱۹۶۶;.
(۸) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, vol۱, pt۲, London ۱۹۷۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالحکیم حاکم لاهوری»، شماره۵۷۲۹.
