عبدالباقی‌ نهاوندی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

باقی نهاوندی، عبدالباقی، متخلّص به «باقی»، شرح حال نویس، مورخ و شاعر قرن دهم و یازدهم بوده است.

---

او در ۹۷۸ در قریه چولک نهاوند به دنیا آمد و در ۱۰۴۲ در هند درگذشت.

---

پدرش، خواجه آقابابا، متخلّص به مُدرِکی (متوفی ۱۰۰۰) به فرمان شاه عباس اول صفوی (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸) به وزارت و نظارت همدان منصوب شد . و باقی در ایّام وزارت و دولت پدر و برادرش، آقاخضر (مقتول در ۱۰۱۶)، مدتی در همدان و چندی در سمنان و بسطام و دیلمان و لاهیجان و بَوانات فارس و یزد و ابرقو عهده دار وزارت و مسئولیتهای دولتی بود و بعدها مسئول محصولات املاک خالصه پادشاهی، در کاشان شد.

---

او از شاگردان و مریدان مغیث الدین علی محوی اسدآبادی همدانی، شاعر قرن دهم (متوفی ۱۰۱۶) بود و رباعیات او را در زمان حیات شاعر گردآوری کرد و بر آن دیباچه‌ای نگاشت و به تتبّع از او، رباعیهای صوفیانه و واعظانه سرود.

---

پس از شنیدن وصف شاعرنوازی عبدالرحیم خان خانان سپهسالار هندی (۹۶۴-۱۰۳۶) و علاقه او به تربیت اهل ادب، در ۱۰۰۷ غزلی در دعاگویی و حسرت دوری از بزم او سرود . و میرعماد قزوینی، خوشنویس قرن دهم (مقتول در ۱۰۲۴) آن را به خطّ خوش نوشت . و همین نکته سبب شد که برخی مثل صبا و نفیسی به اشتباه باقی را خوشنویس بدانند.
پس از کشته شدن آقاخضر جانشین او شد، اما به سبب اشتیاق به محضر خان خانان و بی توجهی صفویان به شعر و شاعری، و حسادت اطرافیان، ایران را ترک کرد و بعد از زیارت عتبات عالیات در ذیقعده ۱۰۲۳ به دربار خان خانان رفت.

---

از معاصران او می‌توان تقی الدین کاشی صاحب خلاصة الاشعار و زبدة الافکار و برخی از شاعران ایرانی مقیم دربار بابریان مغول در هند از جمله عرفی (متوفی ۹۹۹) و فیضی دَکَنی (متوفی ۱۰۰۴) را نام برد.

---

در منابع موجود ذکری از دیوان او به میان نیامده است و از معاصران، فقط آقابزرگ طهرانی و گلچین معانی به این مطلب اشاره کرده‌اند.
ازجمله اشعار او قصیده‌ای است در مدح خان خانان در ۶۱ بیت و قطعه ای در دوازده بیت که در مآثر رحیمی مضبوط است.

---

باقی بر دیوان عرفی شیرازی دیباچه‌ای نگاشته و در آن سیر شعر را تا عهد سلطان حسین بایقرا (متوفی ۹۱۱) شرح داده است؛ سپس از «طرز نو» و «مکتب وقو ع» و پدیدآورندگان آن سخن گفته تا دوره شاعری عرفی شیرازی که هر دو طرز را منسوخ کرده و شیوه‌ای تازه آورده است.از این دیباچه، موضوع تحقیق باقی در شعر فارسی و تحلیل سخن شاعران هم‌عصرش مسلم می‌شود. از دیوان عرفی با دیباچه باقی، نسخه‌ای در کتابخانه دانشگاه تهران (ش ۳۰۳۳) موجود است.

---

مهمترین اثر باقی کتاب مآثر رحیمی در تاریخ و رجال عهد مؤلف و ذکر احوال سلاطین قراقوینلو است که آن را به سفارش خان خانان در ۱۰۲۵ تألیف کرده و در آن آنچه را دیده و شنیده و از مقربان و معتمدان او پرسیده و بر آن آگاهی یافته، گردآورده است.
این کتاب شامل مقدّمه، چهارفصل، و خاتمه است ـ بدین ترتیب: مقدّمه، در ذکر حسب و نسب خان خانان و امارت اجداد او در عراق عرب و عجم فارس و آذربایجان و بعضی از نواحی خراسان و سبب توجه این خانواده به هندوستان؛ فصل اوّل، در ذکر سرسلسله این دودمان، محمّد بیرام خان (مقتول در ۹۶۸) و فتوحات و احوال سلاطین غزنوی تا زمان سلطنت جهانگیرشاه، پسراکبرشاه، و احوال برخی سلاطین بنگاله و جونپور و مالوَه و کشمیر و مُلتان؛ فصل دوم، در آثار بزرگی و مملکتداری و فتوحات خان خانان و ذکر سلاطین گجرات و سند و دَکَن و خاندیش؛ فصل سوّم، در ذکر خدمات او از جمله تعمیر مساجد و مدارس و خانه‌ها از دارایی شخصی؛ فصل چهارم، در ذکر احوال فرزندان او؛ خاتمه کتاب، در ذکر احوال کسانی که به دربار خان خانان روی آوردند، در سه قسم: علما و فضلا، فصحا و شعرا، سپاهیان و هنرمندان اصناف.

---

باقی در تألیف این کتاب از کتب تاریخی معتبر پیش از خود مانند تاریخ فیروزشاهی، اکبرنامه، منتخب التواریخ، روضة الصفا، ظفرنام ه، تاریخ اکبری، خلاصة الاخبار و امثال آن سود جسته است . و درمقابل، در تألیف تذکره‌هایی چون سفینه خوشگو، چمن سرو، صحف ابراهیم، تذکره شعرای کشمیر، نیز از آن به عنوان منبع اصیل و معتبر استفاده شده است.

---

به گفته آفتاب اصغر مآثر رحیمی یکی از مهمترین آثار دوره جهانگیری در زمینه شرح حال نویسی است و باقی با این اثر خود، موجب ترقی تاریخ نویسی فارسی تیموریان هند شده است.
اهمیت این کتاب از نظر اشتمال بر اطلاعات ارزنده درباره تاریخ و پادشاهان و عالمان و شاعران و سرداران و هنرمندان معاصر مؤلف و ذکر بسیاری از خاندانهای سلطنتی هند از غزنویان به بعد و تاریخ ادبی ایران و هند است.

---

این اثر در ۱۹۲۴-۱۹۳۱ (۱۳۰۳ـ۱۳۱۰ ش) به اهتمام محمد هدایت حسین در کلکته در پنج جلد چاپ سربی شده که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.

---

(۱) محمد محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ .
(۲) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ش .
(۳) باقی نهاوندی، مآثر رحیمی، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۴ـ ۱۹۳۱ .
(۴) محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیّت، تهران ۱۳۴۳ش .
(۵) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران ۱۳۶۳-۱۳۷۰ ش .
(۶) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش .
(۷) احمد گلچین معانی، کاروان هند، مشهد ۱۳۶۹ ش .
(۸) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش .
(۹) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش .

---