طریقههای صوفیانه غرب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این بخش بیشتر به
طریقههای غربی، و نه صورت
های سنتی طریقه
های شرقی که در غرب (آمریکای شمالی، اروپای غربی و استرالیا) پیروان خود را دارند، اشاره میشود.
طریقۀ چشتیه، که به وسیلۀ
عنایت خان در غرب بنیانگذاری شد. پس از او پسرش پیر ولایت خان تعالیم وی را در نیویورک ادامه داد.
دانش او از اندیشهها و آداب صوفیانه، مبتنی بر آموزه
های مشایخ هندی و تفاسیر اندیشمندان غربی (مانند
هانری کربن) از
تصوف، همراه با رویکردی روانشناسانه بود.
وی در ۲۰۰۰م رهبری
طریقه را به پسرش ضیاء عنایت خان سپرد.
این طریقه در اروپا نیز پیروانی دارد و شهرت آن به
موسیقی و
سماع است.
از جمله زیرشاخه
های این طریقه میتوان به «سماع صلح جهانی»، «نهضت بینالمللی صوفی» در کانادا و «انجمن روحانیت اسلامی صوفی» در سانفرانسیسکو، و نیز شعبۀ نظامیۀ
چشتیه که توسط شیخ افضلالدین نظامی در شیکاگو پدید آمدند، اشاره کرد.
طریقۀ خلوتی جراحی، کـه بـه وسیلـۀ شیـخ مظفراوزاک (د ۱۹۸۶م)، اهل استانبول، در ۱۹۸۰م به غرب راه یافت.
قویترین پایگاه این طریقه در نیویورک به رهبری توسون بیرک و شیخ نور (لِکس هیکسون) بوده است.
محققان آثار مظفر اوزاک (مانند «پردهبرداری از عشق») را بیانگر تصوفی
شریعتگرا میدانند که بیش از آنکه بر محور بینش عقلانی شکل گرفته باشد، بر عشق متمرکز است.
طریقۀ نقشبندی حقانی، کـه بـه وسیلـۀ شیخ نـاظم قـبـرسـی (ز ۱۹۲۲م)، اهل قبرس بنیاد نهاده شد.
این طریقه که از جوامع
مسلمان مدیترانۀ شرقی نشئت گرفته است، شاید از محبوبترین و روبهرشدترین نهضت
های دورگۀ اسلامگرا باشد که در آمریکا و اروپا پیـروان بسیاری در میان مسلمانان مهاجر و غربیان دارد.
با آنکه شیـخ نظام به شدت شریعتگـرا و به جد پایبنـد بـه سنت کهن
نقشبندیه است، اما به
تسامح دینی و گرایش
های کثرتگـرایانه در جذب غیـرمسلمانان نیز باور دارد.
این طریقه از پویایـی
تصوف، و از جلوههایی از کیفیت
های مطلوب بشری که در
عشق و مبانی
شریعت ریشـه دارد، بحث میکند و
مشایخ آن، با تبیین موضوعات معنوی سنتی از طریق تجربه
های غرب معاصر، نوعی شیوۀ تربیتی عرفانی را به کار میگیرند.
خلیفۀ شیخ ناظم، هشام کبّانی است که «شورای عالی اسلامی آمریکا» را در واشینگتن بنیاد نهاد.
این طریقه در میشیگان، ساندیهگو، کالیفرنیا، مونترال و بهویژه شیکاگو
فعال است.
جلسات
ذکر در
مساجد و منازل تشکیل میشود و غیرمسلمانان بسیاری از این طریق به
اسلام گرویدهاند.
طریقۀ شاذلیه، این طریقۀ شریعتگرا که نخست توسط
ابوالحسن شاذلی در سدۀ ۱۳ق در شمال افریقا شکل گرفت، پس از ورود به غرب، از طریق نوشته
های رنه گنون و پیروانش اندیشمندان بسیاری را به خود جذب کرد و پس از فریتهوف شووان، به سبب ارتباط معنوی او با
مریم (ع) به
شاذلیۀ مریمیه شهرت یافت.
وی از مهمترین رهبران شاذلیۀ غربی است که اندیشه
های او متفکران مشهوری مانند
سید حسین نصر، مارتین لینگز، تیتوس بورکهارت، ویلیام چیتیک، ویکتور دنر، ویلیام استوارت و آلدوس هاکسلی را به خود جذب کرده است.
آداب و آموزه
های این طریقه اسلامی است، اما در عین حال اندیشمندان آن به سنت
های معنوی
ادیان دیگر همچون
مسیحیت،
هندویی و سنن بومی آمریکا نیز توجهی خاص دارند.
پیروان حکمت خالده در جوامع معاصر آمریکا در میان اندیشمندان و تحصیلکردگان بیش از نهضت
های دورگۀ آمریکایی ـ اسلامی ــ که پرشمارترین آنها پیروان شیخ ناظم است ــ تأثیرگذار بودهاند، اما با جامعۀ مهاجران مسلمان رابطۀ کمتری برقرار کردهاند.
شاخه
های طریقۀ مریمیه در کشورهای غربی و بسیاری از کشورهای اسلامی نیز حضور دارند و بهرغم آنکه از نظر شمار پیروان، کوچکتر از طریقه
های دیگرند، اما وابستگان به آن بیشتر شخصیت
های صاحبنظر و شاخصی هستند که با آثار، سخنرانیها و دیگر
فعالیتها، دیدگاه سنتگرایانه را به خوبی در سرتاسر جهان منتشر کردهاند.
از دیگر
شاخه
های طریقۀ شاذلیه،
درقاویه و
علویه، با خاستگاه افریقای شمالی است که در فرانسه و انگلستان پیروانی دارد.
طریقۀ نعمت اللٰهیه (
نوربخشیه)، این طریقه که بیشتر اعضای آن
ایرانیان مهاجرند، در ۱۹۷۴م با سفر جواد نوربخش به آمریکا به جهان غرب وارد شد و پیروان وی اولین
خانقاه را در ۱۹۷۵م در نیویورک، و سپس در سان فرانسیسکو و نیز در لندن، سیدنی، منچستر، کلن، پاریس و مادرید بنا نهادند.
خانقاه او در لندن از مهمترین مراکز
فعالیت این طریقه است.
نوربخش بر آن است که تا حدی از تأکیدات سنتی که این طریقه بر رابطۀ تصوف با شریعت داشته است، فاصله بگیرد و نیاز به عشق و
وجد و اساساً جنبه
های جهانی تصوف را جایگزین آن سازد.
این
طریقۀ شیعی به جلسات ذکر بسیار اهمیت میدهد و امروزه در میان آمریکایی و انگلیسیتبارها نیز طرفدارانی دارد.
نوربخش که در لندن اقامت دارد، در رأس طریقت است و ۹ نفر از خلفای او این طریقه را در غرب رهبری میکنند. وی آثاری به زبان انگلیسی در زمینۀ تصوف و
مشایخ صوفیه دارد. دلبستگی او به خاستگاه ایرانیِ تصوف، بیش از همه در اثر او با عنوان «مشایخ صوفیۀ بلخ» آشکار است.
مجلۀ صوفی (فصلنامۀ خانقاهی نعمت اللٰهیه) به دو زبان فارسی و انگلیسی نیز از انتشارات این طریقه است.
شاخههایی از این طریقه در پاریس و نیویورک به رهبری نصر علی شاه، و
شاخۀ نعمت اللٰهی ـ گنابادی که توسط رضا علی شاه بنیادگذاری شد، با رهبری پسر وی در تورنتو
فعال است. این طریقه همچنین در لسآنجلس و ساندیهگو پیروانی دارد.
طریقۀ
باوا محییالدین، که در ۱۹۷۱م توسط صوفی سریلانکایی،
محمدرحیم باوا محییالدین در فیلادلفیا بنیاد نهاده شد و در دهه
های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰م رشد و گسترش یافت.
تعالیم باوا محییالدین را ترکیبی از
اسلام و هندویی شمردهاند و این طریقه را نمونهای معاصر از نظریۀ سنتی
عرفان دربارۀ اقطاب و قدیسان یا
اولیا که بر
دعا،
ذکر و
نماز تأکید دارد، دانستهاند.
این طریقه فضایی مطلوب برای پذیرش افرادی از نژادها و ادیان دیگر، با زمینه
های متفاوت فرهنگی را فراهم آورده است. و از اینرو، برخی محققان از آن با عنوان سومین جریان در روند تاریخی
تصوف غرب نام میبرند.
شهرت باوا محییالدین با بنای مسجدی در فیلادلفیا در ۱۹۸۳م توسط پیروانش، فزونی یافت.
این
مسجد چنان است که هرکس از هر دینی میتواند بهجز زمانی که مراسم عبادی خاص
مسلمانان صورت میگیرد، برای دعای شخصی خود به آن وارد شود.
پس از مرگ باوا محییالدین، در میان پیروان او این شبهه پدید آمد که آیا وی در پی عمل به
آیینهای اسلامی بود یا میخواست شیوهای برای نوعی رشد باطنی که بشر بهرغم تفاوت
های ادیان به آن نیازمند است، بیاید.
باوا محییالدین جانشینی برای خود تعیین نکرد.
طریقه
های مولویه و بکتاشیه،
طریقۀ مولویه در سان فرانسیسکو توسط جلالالدین لوراس، و در انگلیس توسط بولنت رادف و راشد فیلد رهبری میشود.
طریقۀ بکتاشیه نیز در ۱۹۵۰م، توسط مشایخ صوفیِ آلبانیاییِ مقیم آمریکا در دیترویت بنیاد نهاده شد.
بنای اولین مسجد
صوفیان در غرب را به این طریقه نسبت میدهند.
انجمن مطالعات صوفی، که توسط ادریس شاه و برادرش عمر علی شاه، بر محور آثار ادریس شاه پایهگذاری شد.
عمر علی شاه اسلامگراتر از ادریس شاه است و از دهۀ ۱۹۷۰م پیروان بسیاری در لسآنجلس به دست آورده است. وی برای تعالیم خود اصطلاح «سنت» را به کار میبرد و معتقد است که تصوف نه آیین و دین، بلکه یک فلسفۀ علمی است.
جانشین اصلی ادریس شاه در آمریکا رابرت اورنشتاین است.
طریقۀ درقاویه ـ
حبیبیه، کـه بـه وسیلـۀ عـبـدالقـادر مـرابط (عبدالقادر صوفی درقاوی)، از مریدان
محمد بن حبیب درقاوی مراکشی رهبری میشود.
وی ابتدا این طریقه را در ۱۹۷۳م به آمریکا آورد و پس از آن پیروانش که
مرابطون نامیده میشوند، مراکزی در شهرهای دیگر آمریکا و نروژ، انگلستان، اسپانیا، هلند و آلمان بنیاد نهادند.
این طریقه به شدت شریعتگرا و پیرو
فقه مالکی است و به سبب سختگیری
های بسیار پیروان پرشماری ندارد.
دیگر طریقههایی که میتوان به آنها اشاره کرد، اینهاست:
طریقۀ رفاعیه، که دارای
شاخۀ رفاعی حسینی در نیویورک و
شاخۀ قادری ـ رفاعی در سان فرانسیسکو است؛
طریقۀ تیجانیه که بیشتر اعضای آن مهاجران مسلمان افریقایی و درصد کمی از آنان
مسلمانان آمریکایی ـ افریقاییاند و در شهرهای مختلف آمریکا شعبههایی دارد؛
طریقۀ اویسی شاه مقصودی، که خاستگاهی
شیعی و
ایرانی دارد و در کالیفرنیا، سن رافائل و همچنین در لسآنجلس با برقراری جلسات
دعا و شعرخوانی و دیگر
شعائر دینی فعالیت دارد؛ مکتب
طریقۀ اویسی، که با گرایش
های روانشناسانه در کالیفرنیا
فعال است؛
طریقۀ جعفری شاذلی، که به رهبری فضلالله حائری در تکزاس
فعالیت دارد.
طریقه
های صوفیانه در کانادا نیز تشکیل شد. اولین
فعالیت
های صوفیه در تورنتو در ۱۹۷۳م به دست محمد عبدالعلیم صدیقی آغاز شد و بعدها سازمان
های صوفیه مانند حلقۀ صوفی تشکیل شدند.
در مونترال
طریقۀ برهانیه از
مصر، بیشترین عضو را دارد.
از دیگر طریقه
های فعال در مونترال میتوان از طریقۀ شیعی
اسماعیلیه با خاستگاه آسیای جنوبی، و
طریقۀ احمدیه با منشأ هندی نام برد.
امروزه طریقه
های چشتیه و پیروان عنایت خان،
علویه،
قادریه،
نقشبندیه،
نقشبندی حقانی و
رفاعیه در شهرهای مختلف کانادا مانند تورنتو، ویکتوریا، ونکوور و اوتاوا به
فعالیت مشغولاند.
به سبب حضور گستردۀ مهاجران ترک در آلمان، رشد طریقه
های ترک یکی از ویژگی
های تصوف در این کشور است.
بزرگترین مراکز اسلامی متعلق به طریقه
های ترک نقشبندیه، یعنی «سلیمانچی» و «نورچو» و «ملی گوروش» است که ساختار درونی و گرایش
های اعتقادی متفاوتی دارند.
از طریقه
های شیعی میتوان به
نعمت اللٰهی و
بکتاشی، و از دیگر طریقه
های سنی به قادریه، رفاعیه، مولویه،
جراحی،
برهانیه،
درقاوی،
چشتی قادری،
قادری رفاعی و علوی اشاره کرد.
مرکز صوفیانۀ «هاوس اشنده» در شمال آلمان با مدیریت عبدالفاتح، و نیز طریقه
های اویسی شاه مقصودی و مجددی نقشبندی، و بنیاد حقانی به رهبری محمدناظم حقانی از
شاخۀ خالدی نقشبندیه نیز در آلمان و اتریش حضور دارند.
افزون بر این، گرایش
های باطنی و معتقد به
وحدت متعالی ادیان، مانند
شاذلیه و تئوسوفی نیز در آلمان به چشم میخورد.
محققان دربارۀ شمار تخمینی صوفیان در آلمان، آمارهای متفاوتی از هزار و ۱۰ هزار تا بیش از ۲۰۰ هزار ارائه کردهاند، اما این آمارهای تخمینی خود بیانگر ویژگی مهم دیگر تصوف در آلمان، یعنی حضور پنهان و نامرئی صوفیان بوده است.
برخی از محققان نیز برآن باورند که جریانهای صوفیانه در فضای دانشگاهی آلمان فراموش شدهاند و کوشش
های فعلی که برای ارائۀ اطلاعاتی در این زمینه صورت میگیرد، سطحی و ظاهری است.
چنانکه اشاره شد، در انگلستان گستردهترین طریقه
های صوفی متعلق به مهاجران پاکستانی است که با مشایخ خود در پاکستان در ارتباطاند و این در حالی است که نسل
های جوانتر بهتدریج از آنها فاصله گرفتهاند.
شاخه
های مختلف این طریقهها در شهرهایی چون لندن، بیرمینگام، منچستر و بردفورد وجود دارند.
در لندن و بیرمینگام،
طریقۀ نقشبندی حقانی افزون بر پاکستانیها، پیروانی از ترکزبانان و آسیای جنوبی و نیز غربیان دارد.
اما یکی از مهمترین جریان
های صوفیانه در انگلیس متعلق به شیخ زندهپیر (د ۱۹۹۹م)، از مشایخ
طریقۀ نقشبندیه است که در حال حاضر ۳ خلیفۀ او به نام
های صوفی صاحب، آلام دین و حاجی کریم نمایندۀ ۳
شاخۀ مختلف این طریقه در انگلستان هستند.
افزون بر نقشبندیه، قادریه و چشتیه از مهمترین طریقه
های فعال در انگلستاناند.
از ویژگی
های بارز تصوف در انگلستان آن است که گروه
های صوفیۀ مختلف و ناهمگون، در کنار هم و در یک شهر و با تکیه بر مشابهت
های خود
فعالیت میکنند.
این گروهها بیشتر دارای دیدگاههایی آمیختهاند، و با آنکه غالباً برای زبان اردو و پذیرش اعضای پاکستانی ارجحیت قائلاند، اما از میان پیروان ادیان دیگر نیز عضو میپذیرند و در
فعالیت
های طریقتی آنان گاه تساوی جنسی، و گاه جدایی و تفکیک مشاهده میشود.
نکتۀ دیگر وجود پیروان تحصیلکرده از میان پاکستانی
های متولد غرب است که نشاندهندۀ جذابیت گرایش
های صوفیانه در این قشر است که در میان آنها تصوف به معنای اخلاقی و اجتماعی آن، و نیز دریافت تجربهای متعالی که معرفتی حقیقیتر و عمیقتر است، به شمار میآید.
گفتنی است که در تصوف انگلستان، شهر گلاستونبری در جنوب غربی این کشور از جایگاه ممتازی برخوردار است.
این شهر به سبب پیشینۀ خاص تاریخی، شرایط جغرافیایی و طبیعی فوقالعاده و خصوصیت سیاحتی ـ زیارتی آن جذابیت ویژهای دارد و همه ساله میزبان گردهمایی
های صوفیان مختلف از جمله طریقه
های چشتیۀ عنایت خان،
حقانیه و نقشبندیه بوده است.
شاید بتوان گفت که تصوف در فرانسه نسبت به دیگر کشورهای اروپایی حضوری بسیار آشکارتر و
فعالتر دارد.
چنانکه گفته شد، بیشترین مهاجران
مسلمان به فرانسه از
الجزایر هستند که از اوایل
سدۀ ۱۹م به آنجا آمده بودند و در دهۀ ۱۹۵۰م شمار آنان به بیش از یک میلیون نفر میرسید.
پس از این زمان مهاجرانی از افریقای جنوبی و ترکیه نیز به این کشور وارد شدند.
مسلمانان در گروه
های نژادی متفاوت، عقاید و آداب گوناگونی دارند و تمایز
طریقههای صوفیه در فرانسه، بیشتر تابع تفاوت
های نژادی است، چنانکه مهاجران افریقای جنوبی بیشتر عضو طریقه
های علویه، شاذلیه و قادریهاند و مهاجران افریقای شمالی بیشتر در طریقه
های تیجانیه و
مریدیه، و ترکزبانان در طریقۀ نقشبندیه جذب شدهاند.
افزون بر آن، در فرانسه نیز تفاوت دیدگاه
های دینی مهاجران اولیه با نسل
های دوم و سوم آنان به چشم میخورد و دینداری در میان نسل
های بعدی به همان منوال به سوی کاهش پایبندی به آداب سنتی و گرایش به درونی ساختن ارزش
های دینی پیش میرود.
ورود مسلمانان به استرالیا از نیمۀ سدۀ ۱۹م آغاز شد و اولین مهاجران مسلمان از آسیای جنوب غربی بودند.
از اواخر این سده و اوایل سدۀ ۲۰م حضور مسلمانان در استرالیا رو به فزونی نهاد و در دهۀ ۱۹۵۰م این کشور مهاجرانی از کشورهای مدیترانهای، و پس از ۱۹۷۵م، از
ترکیه و
لبنان و نیز از کشورهای غربی داشته است.
اما بیشترین جمعیت
مسلمان استرالیا لبنانیها هستند که با ترکها، ۸۰ تا ۸۳٪ مسلمانان را تشکیل میدهند.
آنها بیش از همه از تضادهای فرهنگی میان آداب اسلامی و شیوه
های محلی رنج میبرند و وضعیت چندان مناسبی ندارند.
در جامعۀ
مسلمان استرالیا تنوع نژادی همگام با تنوع فرقهای به چشم میخورد و در آن حضور
اهل سنت بیش از
شیعیان است.
بخشی از این تنوع را جوامع کوچکی از فرقه
های علویه،
احمدیه،
اسماعیلیه و
دروزیها تشکیل میدهند.
تعالیم صوفیانه به وسیلۀ شیخ ابراهیم نصر، از مریدان تانر انصاری، فارغالتحصیل دانشگاه کالیفرنیا، به استرالیا وارد شد.
وی از مشایخ
طریقۀ رفاعی قادری بـود و تعالیم خود را در قالب
ذکر،
موسیقی و جلسات مباحثۀ معنوی، بهویژه
مراقبه ارائه میکرد.
مرکز مهم
فعالیت
های صوفیانه در استرالیا «مرکز
تصوف و
عرفان استرالیا» است که بـه وسیلۀ فاطمه فلور ناصری بونین ــ ایـرانـی تبـار ــ ایجاد گردید.
وی که تعالیم خود را بر رویکردهای روانشناسانه استوار ساخته است، رهبری این مؤسسه را برعهده گرفت.
این مرکز هدف خود را ارتقای آگاهی افراد نسبت به
توحید و حضور
خداوند در عالم، و
سلوک معنوی در زندگی از طریق تصوف که بُعد باطنی و معنوی است، تعریف میکند.
(۱) رادفر، ابوالقاسم، ترجمه
های آثار مولانا، تحفه
های آن جهانی، به کوشش علی دهباشی، تهران، ۱۳۸۴ش.
(۲) زرینکوب، عبدالحسین، جستوجو در تصوف ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۳) صدری افشار، غلامحسین، حاشیه بر تاریخ ادبی ایران (از سنایی تا سعدی) ادوارد براون، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، ۱۳۵۱ش.
(۴) نصر، سیدحسین، آشنایی با ملاصدرا در مغرب زمین، تهران، ۱۳۴۰ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف»، ج۱۵، ص۵۹۵۷.