طبرسی از نگاه اندیشمندان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امام المفسرین امین الدین ابو علی الفضل بن الحسن الطبرسی صاحب تفسیر سترگ
مجمع البیان لعلوم القرآن از مفاخر
جهان اسلام در
قرن ششم هجری قمری است.
ایشان در سال ۴۷۰ هجری قمری دیده به جهان گشود و در سال ۵۴۸ هجری قمری در شهر بیهق (سبزوار)
رحلت یافت. پیکر این
مفسر شهیر پس از رحلت به
مشهد مقدس انتقال داده شد و در محل
غسل یا
قتلگاه «برخی مشهور شدن این مکان به قتلگاه را به خاطر کشته شدن افراد زیادی از مردم مشهد در
فتنه حمله عبدالله خان ازبک به این شهر در
زمان صفویه می‌دانند.»
امام رضا (علیه‌السّلام) دفن گردید.
این
مکان از زمان شهادت امام هشتم شیعیان محل زیارت خاص و عام بوده است و در برنامه توسعه
حرم مطهر در زاویه‌ای از حرم قرار گرفت و برای این
عالم جلیل‌القدر مقبره‌ای مجلل ساخته شد. اکنون این قسمت از حرم مطهر به بست
شیخ طبرسی معروف می‌باشد.
علامه شهیر
امین‌الاسلام طبرسی دارای تالیفات فراوانی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- تفسیر گرانسنگ مجمع‌البیان که این نوشته به دنبال توضیحی کوتاه در خصوص آن است.
- تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیری مختصر و فشرده به
زبان عربی که شامل کل آیات
قرآن کریم می‌باشد. نقل شده شیخ طبرسی کتاب جوامع الجامع را پس از تالیف تفسیر مجمع‌البیان نوشت. چون درست بعد از تالیف مجمع‌البیان بود که به
کتاب تفسیر کشاف زمخشری دست پیدا کرد. اکنون تفسیر
جوامع الجامع از جمله کتاب‌های درسی
حوزه علمیه قم می‌باشد.
- الوری باعلام الهدی مشتمل بر بیان
سیره و زندگی
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام)؛
- تاج الموالید در تاریخ؛
- اسناب العمده در
اصول دین و فرائض؛
- و کتاب‌های دیگر از جمله کتابی به فارسی با نام النوافل.
مجمع‌البیان تفسیری جامع و شاید مهم‌ترین
تفسیر شیعه طی اعصار و قرون است و این تفسیر از نظر ادبی و حسن تالیف، بهترین تفسیر است. در طبقه‌بندی تفسیرهای قرآن کریم، کتاب مجمع‌البیان تفسیری ادبی محسوب می‌شود.
شیعه و
سنی برای این تفسیر اهمیت فراوان قائلند، لذا به صورت مکرر در
بیروت و
مصر و
ایران چاپ شده است.
از دلایلی که مولف این تفسیر در تالیف این
کتاب بیان داشته این است که او معتقد بود که دانشمندان
امامیه پیش از او
حق قرآن را ادا نکرده‌اند. وی از مـیـان تـفـسیرها فقط
تفسیر تبیان را به دیده تحسین نگریسته است، هر چند که آن را نیز از نـظـر تـرتـیـب و نـظـم، نـاقـص یـافـتـه اسـت. به همین خاطر به دنبال نوشتن تفسیری بوده که شـامـل تـمـام
علوم قرآنی اعم از
قرائت،
اعراب، بـیـان لغـات مـشـکـل، ذکـر مـوارد مـعـانـی و بـیان،
شان نزول، اخبار وارده در آیات، شرح و تبیین قصص، توضیح احکام و تشریح اصول و
فروع دین از دیدگاه قرآن باشد.
مجمع‌البیان، از تفاسیر مهم قرن ششم و به
زبان عربی است. سبک و شیوه تدوین و تبویب این تفسیر در میان همه تفسیرهای اهل سنت و شیعه، چه فارسی و چه عربی بی‌سابقه و کم‌نظیر است؛ زیرا دارای نظمی متین و خاص و همچنین مرتب با روش علمی و در عین حال ساده است و ویژگی اصلی آن هم این است که دارای نظم و ترتیب در عرضه مباحث می‌باشد. تفسیر مجمع‌البیان در مسائل ادبی (از جمله
نحو و
لغت و اشتقاق و تصریف و...) مباحث مشروح و مبسوطی دارد به همین خاطر جنبه نحو و لغت در این تفسیر قوی‌تر است. طبرسی در مباحث لغوی به طور دقیق با کمک اشعار عربی، مباحثی را مطرح می‌کند و در مباحث نحوی و ادبی، مرجع مناسبی برای دیگران است
این تفسیر کم‌نظیر که در نهایت اشتهار است، حاوی ده جلد است که مفسر آن بدون
تعصب از منابع شیعی و همچنین اهل تسنن استفاده کرده است.
تالیف این تفسیر گرانسنگ حدود ۷۵ ماه طول کشیده است. مفسر به صراحت در مقدمه تفسیرش آورده است که از
تفسیر التبیان شیخ طوسی استفاده کرده و اساس کارش مبتنی بر التبیان است.
در بین تالیفاتی که در خصوص
قرآن نوشته شده است،
مجمع‌البیان از جایگاه شایسته‌ای بـرخـوردار بوده و اندیشمندان مسلمان از سنی و شیعه آن را از نظر جامعیت، استحکام مطالب، ترتیب و تنظیم، تـبـیـیـن و تـفـسـیـر روشـن قرآن کریم ستوده‌اند که به برخی از این تمجیدها اشاره می‌شود.
او که از مفتیان مصر و همچنین از رئیسان قبلی
دانشگاه الازهر مصر بوده است، در مورد تفسیر مجمع‌البیان و مولف آن بیان می‌دارد که مجمع‌البیان کتابی گرانسنگ، سرشار از دانش و
معرفت، آکنده از فواید و معانی با ترتیبی نیکو و شایسته است. اگر بگویم این تفسیر سرآمد تمام تفاسیر قرآن و مرجع تمام دانش‌ها و مباحث قرآنی است، مبالغه و گزاف نگفته‌ام و راه را به خطا نپیموده‌ام.
وی نیز که در زمان خود مفتی مصر و همچنین
شیخ و رئیس الازهر مصر بوده است، با نوشتن مقدمه‌ای بر مجمع‌البیان چاپ شده در مصر این گونه گفته که: مجمع‌البیان در بین کتاب‌های تفسیری قرآن بی‌همتاست. این
تفسیر با گستردگی خاص و عمقی ویژه و عمق معانی و تنوع مباحثش و در تنظیم و ویرایش از امتیاز و ویژگی خاصی برخوردار است که در میان تفاسیر پیشین چنین ترتیبی وجود نداشته است و در بین آثار بعد از خود نیز کم‌نظیر است. سابقه ذهنی که از کتاب‌های گذشتگان داریم، این است که آیات و
روایات را در مسائل مختلف گردآوری می‌کردند و همه آن را به هنگام بحث یک جا ذکر می‌کنند که در این میان گاهی فنی به فن دیگر اخلاط پیدا کرده و خواننده نمی‌تواند خود را از میان آن مجموعه‌ها نجات دهد. گاهی هم به یک بعد از ابعاد مساله‌ای در
حد اطناب و ملال‌آور روی می‌آوردند و در بعد دیگر همان مساله را در حدی کوتاه می‌آوردند که مخل فهم بود. اما مجمع‌البیان شاید نخستین تفسیری باشد که توانسته است حق مطلب را ادا کند و توام با طراوت بحث کند، در عین حال با تعمق در درس؛ نظم و ترتیب و سبک عالی را نیز داشته باشد. این کتاب به خواص و مزایای تفسیر قرآن نیز پرداخته است، علاوه بر آن روش‌های علمی و فکری ارزنده‌ای را در خود جای داده است.
او همچنین چنین ادامه داده: از امتیازات این تفسیر، آزادی فکر، تقریب میان مذاهب است که در مدار حق و در مسیر
حقیقت و با اخلاص کاملی حرکت می‌کند، می‌باشد. این مفسر چه بسا در مرحله بررسی‌های تطبیقی و مقارن، مذهب و نظر دیگران را بر مذهب و بینش خود مقدم داشته و با نهایت رعایت درجه
امانت و دقت، در نقل نظریات و آراء دیگران کار کرده است، در حالی که به دور از دشنام و ناسزاگویی نسبت به سایرین می‌باشد. او نظریات غیر خودش را طوری پرورش داده است که گویا می‌خواهد همان نظر را قبول نماید و این کار بر خلاف بعضی از برادران
اهل سنت می‌باشد که در وقت برخوردشان با نظریات شیعه آنان را با رفض، کنار زده و آنان را
رافضه می‌خوانند و یا چنان که برخی برادران شیعه در حین نقل آراء اهل سنت آنها را
ناصبی می‌نامند. اما
طبرسی همیشه
آیه ذیل را معیار عمل و
قضاوت خویش قرار داده است «و جادلهم بالتی هی احسن»
و درست به خاطر همین ویژگی‌ها بود که این تفسیر توسط شیخ الازهر؛
شیخ محمود شلتوت به عنوان بهترین تفسیر به دارالتقریب پیشنهاد شد و همین تفسیر با پاورقی‌های علمای الازهر مصر چاپ و به عنوان
تفسیر قرآن تمام بر مذاهب معرفی گردید.
محمدحسین ذهبی از علمای اهل تسنن با اینکه رویکرد خوبی نسبت به شیعه و تالیفات آن ندارد ولی در برابر عظمت شیخ طبرسی نتوانسته آن را
ستایش نکند و گفته است: که مولف مجمع‌البیان تبحر کاملی در فنون مختلف از
علم و
معرفت داشته است و تالیفش نیز ترتیب خوب و زیبایی دارد و در هر مورد که وارد بحث شده است در
قرائت، لغت، وجوه اعراب، شرح معانی،
شان نزول، بیان ارتباط آیات و... به خوبی از عهده‌اش برآمده است. او در
تشیع خود غلو و افراط ندارد و در ادامه می‌گوید این تفسیر حسن ترتیب و زیبایی
تهذیب و دقت تعلیل و قوت و نیرومندی
حجت و
برهان را در بر دارد.
او که سردبیر مجله رسالةالاسلام بوده می‌گوید:
مجمع‌البیان تالیف پیشوایی از پیشوایان امامیه جعفری، امام بزرگوار، طبرسی است؛ او در این تفسیر روش تحقیق پسندیده‌ای را در پیش گرفته است.
وی می‌گوید:
کتاب مجمع‌البیان امـام امـیـن الدیـن طبرسی را
روایت می‌کنم، و آن کتابی است که همانندش نگاشته نشده است.
او در کتاب «النقض» خود می‌گوید: اگر
شیعه امامیه بخواهد بر مفسران خود مباهات کند، باید بر تفسیر
امام محمد باقر و
امام حسن عسکری (علیهما‌السلام) مباهات کند و بعد از آنها نیز بر تفسیر شیخ کبیر ابوجعفر طوسی و تفسیر شیخ محمد فتال و تفسیر خواجه ابوعلی طبرسی مباهات کند که آن اولی‌ها همه
معصوم بودند و نیز آخری‌ها همه
عالم و
امین و معتمد.
مولف تاریخ بیهقی ابوالحسن علی بیهقی شیعه در کتابش گوید: این امام در نحو فرید عصر بود و در علوم دیگر به درجه افادت رسید.
شیخ منتخب الدین رازی شاگرد طبرسی در کتاب فهرست نوشته: علامه طبرسی فرد
ثقه و فاضل در
دین بود.
دیگرانی نیز همانند
علامه حلی،
ابن شهر آشوب (شاگردش)،
قاضی نورالله شوشتری،
علامه مجلسی،
شیخ یوسف بحرانی و
سید محسن عاملی و... هر یک به نوبه خود در
عدل و
وثاقت و فضل و جلالت و علم او سخن‌ها سرداده‌اند که در این مقال نمی‌گنجد.
در میان تفاسیر بزرگ قرآن، مجمع‌البیان کم‌نظیر است. جامعیت، استحکام و استواری مطالب آن از ویژگی‌های این اثر گران‌بها است. تفسیری که از دیرباز مورد توجه عالمان و قرآن پژوهان بوده و در تفاسیر بعد از خود تاثیرهای فراوانی بر جای گذاشته است. این همه بیانگر اهمیت آن است. تفسیر مذکور از چنان جامعیتی برخوردار است که به لحاظ نظم و دسته‌بندی مطالب متضمن همه مکاتب است.
در مجموع می‌توان این اثر را تفسیری اجتهادی - عقلی، با سبکی بیانی و ادبی دانست که در آن از همه روش‌های صحیح در تفسیر
آیات وحی کمک گرفته شده است.
همچنین طبرسی به غیر از استفاده از سخنان
اهل بیت (علیهم‌السّلام) از اقوال صحابه و تابعین نیز استفاده کرده است.
مفسر این اثر جاودان از جمله قرآن پژوهانی است که از راه‌های مختلف لغت، نحو، قرائت و کلام به تبیین مراد خداوند پرداخته است. این تفسیر از تفسیر تبیان شیخ طوسی اثر پذیرفته، اما با خوش سلیقگی و تقسیم‌بندی مباحث، زمینه استفاده بهتر و گزینش روان‌تر را برای علاقمندان فراهم ساخته است.
طبرسی خواسته تفسیری به علاقمندان ارائه کند که بدنبال آن بود؛ چون خود در بیان انگیزه تالیف مجمع‌البیان گفته بود که عالمان شیعه تاکنون جز ذکر روایاتی پراکنده و مختصر از اهل بیت، در امر مهم تدوین و بسط معانی و اسرار قرآنی، کاری نکرده‌اند. مجمع‌البیان با این ویژگی‌ها توانسته است در میان عامه و خاصه تاثیر سازنده‌ای ایجاد کند.
امین الاسلام طبرسی؛
علی بن حسن طبرسی؛
حسن بن فضل طبرسی.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «طبرسی از نگاه اندیشمندان»، تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۰۲.
