صَلاة (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صَلوة (به فتح صاد) از
واژگان قرآن کریم به معنای دعا، توجّه و انعطاف است.
صلاة در اصطلاح خاص به یکی از اعمال و تکالیفی که از طرف
خداوند بر
انسان واجب شده اطلاق می‌شود.
صلاة از ارکان دین و تارک آن در ردیف
کافر است.
نماز از عباداتی است که هیچ شریعتی از آن خالی نبوده، هر چند گونه‌های آن بر حسب شریعت‌های مختلف فرق داشته است.
به معابد
یهود صلوات گفته شده که در
سوره حج به آن اشاره شده است.
مشتقات
صَلوة که در
آیات قرآن آمده عبارتند از:
صَلاتَکَ (به فتح صاد) به معنای دعا؛
صَلَواتِ (به فتح صاد و لام) به معنای دعا، الطاف و رحمت؛
یُصَلِّی (به ضم یاء و فتح صاد) به معنای درود و رحمت می‌فرستد؛
یُصَلُّونَ (به ضم یاء و فتح صاد) به معنای صلوات می‌فرستند؛
الصَّلاةَ (به فتح صاد) به معنای نماز است.
صَلوة به معنای توجّه و انعطاف است.
در
مجمع البیان فرموده: آن در لغت به معنی دعاست.
راغب اصفهانی می‌گوید: بیشتر اهل لغت گفته‌اند: آن به معنی دعا و تبریک و تمجید است. «صلّیت علیه» یعنی بر او دعا کردم و او را تزکیه نمودم.
در ذیل آیه ۳
سوره بقره، در
مفردات و
النهایه از
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده:
«اذَا دُعِیَ اَحَدُکُمْ اِلَی طَعَامٍ فَلْیُجِبْ وَ اِنْ کَانَ صَائِماً فَلْیُصَلِ.» یعنی: «چون یکی از شما به طعامی دعوت شد اجابت کند و اگر روزه‌دار باشد از برای دعوت کننده دعا نماید.»
به مواردی از
صَلوة که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
صلوة در
قرآن مجید گاهی به معنی دعا آمده مثل:
(خُذْ مِنْ اَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِ عَلَیْهِمْ اِنَ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ) «از اموالشان
زکات بگیر. تو آنها را بدان وسیله پاک و پاکیزه می‌کنی و وقت زکات گرفتن بر آنها دعا کن که دعای تو برای آنها آرامش است.»
(وَ مِنَ الْاَعْرابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ.) (گروهى ديگر از عرب‌هاى باديه نشين، به خدا و روز بازپسين
ایمان دارند؛ و آنچه را
انفاق مى‌كنند، مايه تقرّب به خدا، و دعاى پيامبر مى‌دانند.)
صلوات به معنی دعاها عطف است بر
«ما یُنْفِقُ» یعنی: انفاق خویش و دعاهای رسول خدا را مایه تقرب به خدا می‌داند.
(هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً.) (او كسى است كه بر شما درود و رحمت مى‌فرستد، و
فرشتگان او نيز براى شما تقاضاى رحمت مى‌كنند تا شما را از تاريكى‌هاى
جهل و
شرک و
گناه به سوى نور ايمان و علم و
تقوا خارج سازد.)
صلوة در این آیه به معنی توجه و اهمیت است، یعنی خدا آن است که او و فرشتگانش به شما اهمیت می‌دهد و توجه می‌کند ذیل آیه روشن می‌کند، این توجّه همان رحمت خداست.
(وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً.) (او نسبت به
مؤمنان همواره مهربان بوده است.)
در
تفسیر المیزان ذیل این آیه فرموده: معنی جامع صلوة چنان‌که از موارد استعمال آن به دست می‌آید انعطاف است، به اختلاف نسبت، متفاوت می‌شود، لذا گفته‌اند: صلوة از
خدا رحمت، و از
ملائکه استغفار، و از مردم دعا است.
این سخن چنان‌که فرموده جامع تمام معانی و در همه موارد جاری است. بهتر است که صلوة ملائکه و مردم هر دو به معنی دعا باشد که میان آن دو فرقی نیست. آن‌جا که گفته‌اند: صلوة در لغت به معنی دعاست، فقط صلوة بنده را در نظر گرفته‌اند، حال آن‌که صلوة به خدا و ملک نیز نسبت داده می‌شود.
(اُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ.) (آنها كسانى هستند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده.)
ممکن است صلوات به معنی توجّه، تزکیه و رحمت به معنی نعمت باشد یعنی: برای صابران از خدایشان توجّه، تزکیه و نعمت هست.
شاید چنان‌که در
جوامع الجامع فرموده: برای ادامه نعمت باشد یعنی برای آنها رحمت از پی رحمت است.
مثل:
(رَاْفَةً وَ رَحْمَةً) (رأفت و رحمت قرار داديم.)
(اِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ) (او نسبت به آنان رئوف و مهربان است.)
(کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ) (هر يک از آنها نماز و
تسبیح خود را مى‌داند.)
در این آیه که پرندگان را نیز شامل است ظاهرا غرض توجه و رو کردن به خدا است.
به موردی از صلوات بر پیامبر که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(اِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً) یعنی: «خدا و فرشتگانش بر پیغمبر
صلوات می‌فرستند و او را ثنا می‌گویند و تعظیمش می‌کنند، یا خدا بر او رحمت می‌کند و ملائکه دعا و استغفار. ای اهل ایمان شما هم بر او صلوات بفرستید و از خدا رحمت بخواهید و
سلام کنید.»
آیه حاکی از آن است که مؤمنان لازم است در این کار از خدا و ملائکه پیروی کنند. در روایات
شیعه و
اهل سنت مستفیضا وارد است که طریق صلوات بر آن حضرت آن است که بگوییم:
«اللَّهُمَ صَلِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ محمّد یا و علی آل محمّد».
باید آل و
اهل بیت را در صلوات از آن حضرت جدا نکرد وگرنه صلوات ابتر خواهد بود. روایات شیعه که معلوم است
و راجع به روایات اهل سنت برای نمونه رجوع شود به
صواعق المحرقه صحیح مسلم سنن ترمذی سنن ابی‌داود
صلوة در اسلام همان عبادت بزرگی است که در راس عبادات قرار گرفته و از ارکان دین و تارک آن در ردیف کافر است.
در وجه تسمیه آن گفته‌اند: چون قسمتی از آن دعاست، از باب تسمیه کل به اسم جزء این عمل را صلوة گفته‌اند. به عقیده نگارنده احتیاجی به این سخن نیست بلکه معنای اصلی در آن ملحوظ است که صلوة توجه و انعطافی است از بنده به خدا، همان‌طور که از خدا به بنده. و آن در واقع یادآوری مخصوص خدا و رو کردن بسوی خدای عزّوجلّ است، با کیفیّتی که شرع بیان داشته.
مهم‌ترین کار بنده دو چیز است یکی توجّه به خدا، دیگری انفاق در راه خدا. لذا مکرّر در قرآن عظیم می‌خوانیم:
(وَ اَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ) (و نماز را بر پا داريد، و زكات را بپردازيد.)
(وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ) (و نماز را برپا مى‌دارند و از نعمت‌هايى كه به آنان روزى داده‌ايم انفاق مى‌كنند.)
(وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَ الْمُنكَرِ) (كه نماز
انسان را از زشتی‌ها و اعمال ناپسند باز مى‌دارد.)
نماز شخص را از
فحشاء و منکر نهی می‌کند.
(اِنَ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً) (زيرا نماز، براى
مؤمنان وظيفه‌اى است ثابت و داراى اوقات معين.)
هیچ دین و شریعتی بدون نماز نبوده گرچه در کیفیّت آن با هم اختلاف داشته‌اند. درباره
بنی‌اسرائیل هست که خدا به
حضرت موسی (علیه‌السلام) وحی فرمود:
(وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ اَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) «خانه‌های خویش را مقابل هم قرار بدهید و نماز بخوانید.»
در خصوص
ابراهیم (علیه‌السّلام) آمده:
(رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی) (
پروردگارا! مرا بر پادارنده
نماز قرار ده، و از فرزندانم نيز چنين فرما.)
راجع به
حضرت عیسی (علیه‌السّلام) و شریعت او فرموده:
(وَ اَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا) (و تا زمانى كه زنده‌ام، مرا به نماز و زكات توصيه كرده است.)
در حالات
اسماعیل صادق‌الوعد هست:
(وَ کانَ یَاْمُرُ اَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ) (او همواره خانواده‌اش را به نماز و زكات فرمان مى‌داد.)
راجع به انبیاء سلف فرموده:
(وَ اَوْحَیْنا اِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ اِقامَ الصَّلاةِ.) (و انجام كارهاى نيک و برپاداشتن نماز و اداى زكات را به آنها وحى كرديم.)
لقمان به پسرش می‌فرمود:
(یا بُنَیَّ اَقِمِ الصَّلاةَ وَ اْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ) (پسرم! نماز را برپا دار، و
امر به معروف و نهی از منکر كن.)
قوم شعیب به وی می‌گفتند:
(یا شُعَیْبُ اَ صَلاتُکَ تَاْمُرُکَ اَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا) (اى
شعیب! آيا نمازت به تو دستور مى‌دهد كه آنچه را پدرانمان مى‌پرستيدند، ترک كنيم.)
خطاب به مؤمنین فرموده:
(حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ) (در انجام به موقع و كامل همه نمازها و به خصوص نماز وسطى [
نماز ظهر] كوشا باشيد و از روى
خضوع و
اطاعت، براى خدا به پاخيزيد.)
در خاتمه این بحث باید دانست که به معابد
یهود صلوات گویند که در آیه:
(لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ) (و اگر
خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نكند، ديرها، و معابد يهود و نصارى، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‌شود، ويران مى‌گردد.)
آمده است و در «بیع» گذشت.
در مجمع البیان فرموده: اصل آن صلوه است (بر وزن عروه) در تعریب صلوة شده است.
در
اقرب الموارد گوید: اصل آن در عبری صلوتا است.
امام صادق (علیه‌السّلام) صلوات را به ضم صاد و لام خوانده‌اند، به معنی حصون و بناهای مرتفع است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «صلوة»، ج۴، ص۱۴۶-۱۵۰.
