صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست»، تالیف مورخ معاصر
رسول جعفریان به
زبان فارسی است.
با وجود کثرت مطالعات انجام شده در
تاریخ سیاسی و اقتصادی عصر
صفویه ، در عرصه تحولات دینی تقریبا در سال‌های اخیر و عمدتا در پژوهش‌های این نویسنده مورد توجه قرار گرفته که اینک تمام مقالات ایشان در این مجموعه سه جلدی در دسترس است. شاید دلیل اصلی توجه کمتر محققین، به تالیف در این حوزه، عدم آشنایی پژوهش گران عصر صفویه با منابع فقهی و مباحث آن و از این مهم تر، خطی بودن بخش اعظمی از
آثار فقهی فقهاء عصر صفویه باشد.
مجلدات سه گانه کتاب مشتمل بر ۴۰ فصل است که ۱۱ فصل آن در جلد اول، ۱۶ فصل آن در جلد دوم و باقی فصول در جلد سوم آمده است. هر یک از فصل‌ها با یک مقدمه یا درآمد آغاز و مشتمل بر زیرفصل‌های و عناوین متعددی است.
نویسنده در مقدمه کتاب، به اهمیت دوره صفوی در بازیابی کاربرد «
ایران » پس از قرون متمادی اشاره می‌کند. به اعتقاد وی، پس از ظهور
اسلام طی نه
قرن نخست هجری، به لحاظ سیاسی، به صورت کشوری مستقل، وجود خارجی نداشته و در واقع، از
زمان تسلط
امویان و سپس
عباسیان و دیگر امرا و دولت‌های محلی و منطقه
ای، گاه تحت سلطه مناطق غربی خود در
عراق ، و گاه تحت سلطه دولت‌ها و نژادهای برخاسته از
شرق خود بوده است. در درازای این نه صد
سال ، کلمه ایران، به جز دوره
ایلخانان ، بسیار محدود بکار رفته و ایران، پاره‌های از هم گسسته بوده است؛ آنچنان که در هر دوره، سلسله
ای مستقل بر بخشی از آن حکمرانی می‌کرده و به جای نام ایران، نام بخش‌ها و ایالات آن؛ مانند
خراسان ،
سیستان ،
آذربایجان ،
جبال ،
گیلان و
مازندران و
فارس ،
شهرت داشته است. در عوض، اسم و رسم عمومی برای تمامی آن چه که ایران نامیده می‌شد، وجود نداشته و با نام‌های مختلفی؛ مانند
عجم یا
تاجیک و غیره از آن یاد می‌شده است.
ایران به عنوان یک واحد سیاسی مستقل، در دوره صفوی، صورت پیش از
اسلام خویش را باز یافت. انکار نمی‌توان کرد که در کنار خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی، بسیاری از ترکان آناتولی که مریدان دلباخته این خاندان بودند، در تشکیل دولت صفوی و طبعا ایران مستقل سهیم بودند. این ترکان که در اوائل، در برابر تاجیکان قرار داشتند، به مرور ایرانی شدند و در عمل، از
دولت ، فرهنگ و ملتی حمایت کردند که به
سرعت ، به عنوان یک واحد سیاسی مستقل، از لحاظ جغرافیایی، سیاسی و مذهبی در بخش مرکزی و غربی
آسیا درخشید.
در این دوره، هویت ایرانی، طراحی جدیدی یافت که می‌توان از آن با عنوان «
مسلمان شیعه ایرانی فارسی زبان» یاد کرده و آن را بر بیشتر ساکنان ایران
زمین تطبیق کرد؛ چه، حتی سنیان ایران نیز، گرایش شیعی داشته و دارند.
وی در ادامه به
تبیین تفاوت این دوران با پیش از آن می‌گوید: تفاوت عمده ایران صفوی با دوره پیش از آن، در نقشی بود که این بار،
مذهب شیعه در
هویت جدید بر عهده داشت. تا پیش از دولت صفوی، مذهب در ایران، مجموعه
ای آمیخته از سه گرایش
تسنن ،
تصوف و
تشیع بود. به لحاظ توده
ای، سراسر ایران تحت سلطه خانقاه‌ها بود. دولت‌ها به طور غالب
سنی بودند و
فقه و
قضاوت نیز، تحت سیطره عالمان
اهل سنت بود. در این دوره، بجز در چند
شهر ، خبری از
فقه و فکر و آداب و رسوم شیعی نبود. زمانی که در دوره صفوی تشیع رسمیت یافت، رواج مذهب جدید، تنها به مثابه نشر یک مذهب ساده؛ همانند
مذهب حنفی یا
شافعی نبود، بلکه به همراه آن،
فلسفه سیاسی خاصی مطرح شد. برای مثال، اندیشه‌های فلسفی و کلامی در ایران که تحت سلطه اشعری گری، به
حیات ضعیف خود ادامه داده بود، در این دوره، رواجی تمام یافت؛ و مهم تر آن که، مذهب تشیع، در طرز تلقی مردم از هر جهت، تاثیر ویژه
ای از خود بر جای نهاد.
به هر روی، دولت صفوی، طی دویست و سی سال تمدن ویژه خود را بنا کرد، تمدنی که از هر حیث، لوازم مورد نیاز خود را به همراه دارد. طبعا
اقتباس از گذشته و کشورهای معاصر فراوان بود؛ اما از حیث فکری، علمی، اجتماعی و اقتصادی، روزگار صفوی
اصول خاص خود را داشت و به عنوان یک دولت خلاق و مبتکر مطرح بود.
در یک جمله می‌توان، دوره صفوی را نقطه قوت
تاریخ کشور ما به حساب آورد؛ چرا که وقتی دولت صفوی قوام گرفت، و آن گاه که تثبیت شد، تحول عمیقی را در ایران آغاز کرد و گر چه این تحول با ابزارهای سنتی صورت می‌گرفت؛ اما سبب شکوفایی همه جانبه در ایران شد. آبادی ایران از لحاظ اقتصادی در دوره صفوی بسیار قابل توجه است؛ همچنان که به لحاظ فرهنگی و ساخت و باز ساخت
آثار تاریخی، از هر حیث یادآور دوره پر شکوه و پر
ثروت سلجوقی در ایران است. مدارس بی شمار، موقوفات فراوان، امکانات علمی گسترده، حفظ میراث مکتوب گذشته، به ویژه میراث مکتوب
شیعه ، کتابت صدها هزار نسخه خطی در حوزه
قدرت صفویان که بسیاری از آن‌ها تا به امروز بر جای مانده؛ ایجاد مساجد بزرگ و بسیاری از امور دیگر، نشان می‌دهد که ایران دوره صفوی، دوره
ای درخشان در تاریخ ایران اسلامی بوده است. سفرنامه‌های بیگانان، در ایران آن روز، شاهدی بر پیشرفت‌های علمی و اجتماعی در ایران است.
بدین ترتیب می‌توان ادعا کرد، عصر جدید ما، از دوره صفوی آغاز می‌شود، دوره
ای که ایران نوین شکل گرفت، فرهنگ تشیع غلبه یافت و فرهنگ و هنر اصیل دینی، خلاقیت و
ابتکار خود را در عرصه‌های مختلف نشان داد؛ دوره
ای که فقیهان و فیلسوفان بنامی از ایران برخاستند و با تالیف آثار گرانبها، حیات فکر دینی را به عنوان فکری زنده و پویا تضمین کردند.
در اینجا به دو نکته باید توجه داشت. نخست آن که این دوره، همانند بسیاری از دوره‌های حتی پرشکوه تاریخی، خالی از
خبط و خطا، به ویژه از سوی شاهان صفوی نیست. این یقینی است که آنان خطاهای زیادی داشتند و حتی در اداره کشور در اواخر دوره صفوی، آن چنان ضعفی از خود نشان دادند که مشتی افغان قندهاری، از راه طولانی به اصفهان آمدند و این
عروس آسیا را نابود کرده، دولت صفوی را ساقط نمودند. طبعا
دفاع از این دوره پر شکوه، دفاع از خرابی‌ها، مظالم و
ستم گری‌های برخی از شاهان صفوی نیست؛ دفاع از مجموعه
ای است که در این دوره، تحت رهبری این دولت، توانست کشور خویش را با کمترین امکانات بسازد و آباد کند.
نکته دوم، آن است که در چند دهه اخیر دشمنی‌های زیادی با
صفویان شده است که ریشه در برخی از ناآگاهی‌های تاریخی و مذهبی دارد. جریان روشنفکری دینی در ایران، در مقطعی از حرکت خود، با حمله به صفویان و فرهنگ مذهبی صفوی، کوشید تا آن را از پایه سست گرداند. مع الاسف، این حرکت توفیق زیادی به دست آورد و توانست در یک مقطع تاریخی، تصور مردم کشور ما را به آن دوره بدبین سازد؛ چیزی که هنوز
آثار آن در اذهان و افکار جامعه ما بر جای مانده است.
برای زدودن آثار منفی این حرکت، لازم است تا روی این دوره ناشناخته، که تا به امروز بسیاری از منابع آن در دسترس عموم قرار نگرفته و ابعاد آن از سوی مورخان و محققان بی طرف آشکار نگشته، کارهای جدی تری صورت گیرد.
مجموعه
ای که با عنوان «صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست» ملاحظه می‌کنید و باید نام دقیق تر «مطالعاتی درباره دوره صفوی» را بر آن نهاد، عبارت از چهل نوشتار است که برخی پژوهشی و شماری هم مرور بر آثار مکتوب این دوره، برای عرضه مواد لازم جهت پژوهش در این دوره، می‌باشد. طبعا در هر یک از این عناوین، تلاش بر آن بوده است تا نکته و مساله
ای از این دوره تاریخی، روشن شود. به طور قطع، کاری با این پراکندگی، نواقص و ضعف‌هایی خواهد داشت که نیازمند تکمیل می‌باشد.
خلاصه مطالب مجلدات سه گانه کتاب به ترتیب به این شرح است:
اولین فصل کتاب، با عنوان دولت صفوی و رسمیت مذهب تشیع در ایران به چگونگی به قدرت رسیدن صفویان، رسمی شدن مذهب تشیع توسط شاه اسماعیل، وضعیت مذهبی شهرهایی؛ مانند:
قزوین ،
گیلان و
خراسان در دوره صفوی و مباحثی از این دست اختصاص دارد.
دومین فصل، به بررسی افکار نویسنده و متن رساله
ای با عنوان «احکام الدینیه فی تکفیر قزلباش» اختصاص دارد. در این رساله که در چهار باب تنظیم شده شاه اسماعیل و
شیعیان را گمراه و اعتقادات آن‌ها مضل دانسته شده است.
نویسنده در فصل سوم، به مطالعه ساختار
حکومت در ایران صفوی و نقش علما در آن می‌پردازد. این فصل با بررسی نظریه سیاسی
شیعه پیش از عصر صفوی و پیشینه همکاری شیعیان با سلاطین و مبانی فقهی آن آغاز شده و دیدگاه موافقین و مخالفین طرح شده است.
گزیده منابع فکر و فقه سیاسی شیعه در دوره صفوی، عنوان فصل چهارم کتاب است. بررسی روضه الانوار عباسی، سلطان و رسالت
امر به معروف و نهی از منکر ، سلطنت و
عدالت ، رساله‌های خراجیه، عهدنامه
مالک اشتر و شرح آن و مباحثی مانند مباحث این فصل را تشکیل می‌دهد.
برخی از سرفصل‌های دیگر جلد اول عبارت است از: مشاغل اداری علما در دولت صفوی،
نماز جمعه در دوره صفوی، رساله در نفی
وجوب عینی نماز جمعه، امر به معروف و نهی از منکر در دوره صفوی،
تاریخ مذهب ، فرهنگ و کتاب در دوره صفوی.
این مجلد از کتاب، با عنوان رویارویی فقهاء با صوفیان آغاز شده است. موضع گیری‌های
علامه مجلسی ،
فیض کاشانی و
شیخ حر عاملی در برابر صوفیان دوره صفوی، از جمله مباحث خواندنی فصل اول کتاب است. نویسنده در فصول دیگر کتاب به نقل رساله اصول فصول التوضیح مناظره علمی- نوشتاری
محمدتقی مجلسی و
محمد طاهر قمی در باب تصوف، بررسی آثاری، همچون رساله در رد جماعت صوفیان
علیقلی جدیدالاسلام ، تذکره نصر آبادی و آثار
سید نعمت الله جزائری و نیز وقف نامه مدرسه مدرسه سلطان حسینیه یا مدرسه آقا کمال و موقوفه شاه سلطان حسین اقدام کرده است.
در دوره صفوی، به ویژه در دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین ادبیات
ضد مسیحی رواج یافت. در این دوره ردیه‌های بر
مسیحیت نوشته شد که نویسنده در ابتدای این جلد به مطالعه آن‌ها پرداخته است. در فصول بعدی کتاب مسائل مختلف دینی- فرهنگی مورد مطالعه قرار گرفته است. از خواندن
زیارت جامعه و ریاضات و مکاشفات گرفته تا تشیع در
دمشق ، جبل عامل و استانبول و حتی مطلبی درباره غول.
از جمله اتفافاتی که نقش مهمی در ترویج مکتب تشیع داشت،
جنبش ترجمه متون دینی به پارسی بود. جعفریان با این توجه به نقد ترجمه کتاب‌هایی؛ مانند:
کشف الغمه ،
فی معرفه الائمه ،
المناقب ،
مصباح الفلاح پرداخته است.
در فصل‌های دیگر، این مجلد آثار دیگری از شیخ حر عاملی،
شیخ لطف الله اصفهانی ،
علی نقی کمره‌ای بررسی شده است. در انتهای این مجموعه نیز به علل زوال صفویان اشاره شده است. نویسنده با استفاده از
اسناد این دوران، دگرگونی ارزش‌ها،
فساد شایع در درباریان و امیران، دخل و خرج نامتناسب و نابودی سپاهیان را، از جمله عوامل سقوط حکومت صفوی دانسته است.
فهرست مطالب کتاب، در ابتدای
اثر و در انتهای مجلد سوم کتاب نامه و فهرست اشخاص و مکان‌ها آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
