صدیق‌الممالک شیبانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک شیبانی، از رجال
دورۀ قاجار و مؤلف منتخب‌التواریخ بوده است.
صدیق‌الممالک شیبانی، میرزا ابراهیم‌خان، از رجال دورۀ قاجار و مؤلف منتخب‌التواریخ بوده است.
وی در ۱۲۵۷ در
کاشان زاده شد. پدرش، میرزااسدالله، از ملاکان کاشان بود.
میرزا ابراهیم تحصیلات مقدماتی خود را در
زادگاهش گذراند
قائم‌مقامی، ص۲۰).
در۱۲۷۱، به هنگام حکومت
حمزه‌میرزا حشمت‌الدوله در
اصفهان ،
منشی وی شد.
پس از یک سال به کاشان بازگشت و به
کشاورزی پرداخت.
در ۱۲۷۳، به
تهران آمد و دو سال در دیوان‌خانۀ سلطنتی به امور کتابخانه و اسلحه‌خانه مشغول شد
.
در ۱۲۷۵،
میرزاهاشم‌خان امین‌الدوله ، رییس محاسبات
تلگراف‌خانه ، ادارۀ امور مالی تلگراف‌خانۀ نوبنیاد را به وی واگذار نمود و گفته‌اند که او نه سال در این سمت ماند.
این مطالب با رویدادهای بعد همخوانی ندارد، زیرا میرزا ابراهیم در آغاز صدارت
میرزامحمدخان سپهسالار ، در ۱۲۸۱ که تلگراف‌خانه به
علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه اجاره داده شد، از آن منصب کناره گرفت.
سپس دو سال در دفترخانۀ تهران مشغول خدمت شد.
در ۱۲۸۳، در زمان حکومت
مسعودمیرزا ظل‌السلطان ، میرزا ابراهیم به مقام استیفای
اصفهان منصوب شد.
در ۱۲۸۴، که ظل‌السلطان برای بار دوم به حکومت اصفهان منصوب گردید، به ابراهیم لقب خانی داد.
میرزا ابراهیم‌خان در ۱۲۹۱ به
مکه رفت
و پس از بازگشت، ظل‌السلطان ریاست دفتر و کلیۀ حساب اصفهان را به او واگذار کرد،
اما پس از سه سال برکنار شد.
در ۱۳۰۱، به عنوان لله سلطان‌حسین میرزا
جلال‌الدوله، نایب حاکم
فارس ، به
شیراز رفت
در ۱۳۰۵، پس از عزل ظل‌السلطان، میرزاابراهیم‌خان نیز به تهران آمد.
وی در ۱۳۰۷
پیشکار جلال‌الدوله در
یزد شد
و دو سال
مالیات دیوان را، به‌طور منظم و با اهتمام تمام، وصول نمود.
وی در ۱۳۰۹ به اصفهان رفت و یک سال به انتظام «حوالجات دفترخانه» این شهرپرداخت.
سپس به تهران احضار گردید و در این شهر بیمار شد و دو سال را به معالجه گذراند.
در
شعبان ۱۳۱۳،
ناصرالدین‌شاه به او لقب صدیق‌الممالک و منصب استیفای درجه اول داد. در همان سال منصب امیرتومانی نیز گرفت
.
در دورۀ حکومت
مظفرالدین‌شاه ، صدیق‌الممالک تا ۱۳۱۶ در تهران به کار استیفا مشغول بود
.
در این سال، به سبب
قحطی و
احتکار گندم از سوی مالکان، مسئول امور
نان عراق و حمل مازاد گندم از ولایات به تهران شد.
قائم مقامی
مأموریت دیگری نیز برای وی ذکر کرده است، که صحیح نیست، زیرا صدیق‌الممالک در شرح وقایع سال ۱۳۱۶، به نقل گزارشی از
میرزامحمدعلی سدیدالسلطنه مینابی پرداخته و چون محمدعلی سدیدالسلطنه در تلگرام خود چهار بار از خودش، به عنوان «نگارنده»، یاد کرده، قائم‌مقامی نیز لفظ نگارنده را بر صدیق‌الممالک اطلاق نموده است
.
صدیق‌الممالک در ۱۳۱۶ از خدمات دولتی و دربار کناره گرفت و در خانۀ خود در تهران و گاه در کاشان، اوقاتش خود را به مطالعه و معاشرت با اهل طریقت و نیز سرپرستی املاک خود گذراند
.
او در ۲۱
رجب ۱۳۲۷ در کاشان درگذشت و در
قبرستان دشت‌افروز به
خاک سپرده شد
. صدیق‌الممالک درستکار و نیک‌رفتار و از پیروان طریقۀ
شاه‌نعمت‌اللّه بود
.
تنها اثر صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ است.
این کتاب تاریخ عمومی است مشتمل بر پنج قسم، که هر قسم آن چند فصل و برخی از آن‌ها چند باب و مقاله دارد. شیوۀ تاریخ‌نگاری وی دودمانی است.
کتاب با شرح زندگانی
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، امامان، و پادشاهان اساطیری
ایران آغاز می‌شود و با نقل رویدادهای سال ۱۳۲۲ به پایان می‌رسد. وی از منابع مورد استفادۀ خود یاد نکرده و تنها به این جملۀ کلی اکتفا نموده که مطالب کتاب را از «نسخ تواریخ» انتخاب و تدوین نموده است
.
صدیق‌الممالک در نگارش بخشهای نخستین منتخب‌التواریخ (از آغاز کتاب تا دورۀ سلطنت
شاه طهماسب اول صفوی، حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) از کتاب لب‌التواریخِ
یحیی بن عبداللطیف حسینی سیفی قزوینی (تألیف در ۹۴۸)، عینآ و بدون کم‌وکاست، بهره برده است، بی آن‌که از کتاب و مؤلف آن اسمی ببرد.
مأخذ نگارش تاریخ
قاجاریه هم جلد سوم تاریخ منتظم ناصری است که مطالب آن با وقایع ۱۳۰۰ پایان می‌یابد و مطلب تازه‌ای ندارد
.
ارزش و اهمیت منتخب‌التواریخ بیش‌تر به وقایع و حوادث سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۲ است که مطالب آن را در دیگر کتابهای تاریخی دورۀ قاجار نمی‌توان یافت
. همچنین بخش تاریخ قاجار آن، به سبب درج تاریخهای مربوط به صدور فرمان و تغییرات القاب، از منابع مفید و کم‌مانند است.
این بخش در ۱۳۶۶ش، به‌کوشش ایرج افشار، در تهران منتشر شد
.
از نسخه‌های کتاب منتخب‌التواریخ و یادداشتهای مؤلف بر این نسخه‌ها چنین برمی‌آید که مؤلف در سه مرحله این کتاب را تألیف کرده است.
یک نسخۀ کتاب درسال ۱۳۰۰ خاتمه یافته است. این نسخه در زمان
ناصرالدین‌شاه پایان یافته و مؤلف، آن را منتخب‌التواریخ ناصری نامیده، ولی این نسخه منتشر نشده است
.
نسخۀ دیگر در۱۳۱۵ پایان یافته است. در این سال صدیق‌الممالک در تألیف خود تجدیدنظر کرده و رویدادهای تاریخی ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۵ را، همراه با شرح‌حال خود، به آن افزوده و چون این نسخه را در زمان سلطنت
مظفرالدین‌شاه تدوین نموده، آن را منتخب‌التواریخ مظفری نامیده
، اما این نسخه نیز چاپ نشده است.
نسخۀ سوم، که با شرح وقایع تا ۱۳۲۲ پایان یافته، در ۱۳۲۶ به چاپ رسیده است.
.
منابع :
(۱) محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷.
(۲) بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران ۱۳۵۷.
(۳) حسین
پژمان، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران ۱۳۲۶ق.
(۴) میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب التواریخ مظفری، ۱۳۲۶ق.
(۵) میرزا ابراهیم (صدیق الممالک)، منتخب‌التواریخ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۶ش.
(۶) جهانگیر، قائم مقامی، «حاجی‌میرزا ابراهیم‌خان صدیق‌الممالک مولف منتخب التواریخ مظفری»، مجلۀ یادگار، س ۴ (شهریور و مهر ۱۳۲۶)، ش۱و۲.
(۷) ظل‌مسعودمیرزا ظل‌السلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی، تهران ۱۳۶۲.
(۸) شیرمحمدمعصوم شیرازی، طریق‌الحقایق، چاپ محمد جعفر محجوب، ۱۳۴۵ش.
(۹) حسین نخجوانی، «منتخب‌التواریخ و لب‌التواریخ»، مجله یادگار، س۴ (آبان و آذر ۱۳۲۶)، ش ۳.
[http://lib.eshia.ir/۲۳۰۱۹/۱/۷۲۲۰ دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «صدیق‌الممالک شیبانی»، شماره۷۲۲۰ .
