شیر مادر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بهترین
غذا در بیان
آیات و
روایات برای
نوزاد شیر مادر است، زیرا
خداوند،
حکیم است و به مقتضای حکمت خویش دستوری که نافع به‌حال کودک باشد داده است. بنابر آیات و روایات، شیر مادر، تاثیر بسزایی در
جسم و جان نوزاد دارد، و علاوه بر این‌که ساختمان جسمی
کودک را محکم می‌کند، ساختار روحی او را نیز پرورش می‌دهد.
اهمیت تغذیه با شیر مادر از آن‌جهت است که در دوران شیرخوارگی علاوه بر این‌که ساختمان جسمی
کودک محکم می‌شود، ساختار روحی او نیز پرورش می‌یابد. از این‌روست که از دیدگاه آیات و روایات، تغذیه کودک از دو جهت در چگونگی
تربیت و پرورش او تاثیر دارد:
۱. در وضعیت مزاجی و ساختار جسمانی و
سلامت و نیرومندی و یا
بیماری و ناتوانی او.
۲. در اخلاقیات و نفسانیات کودک است، زیرا تجربه علمی در جهان امروزه ثابت نموده است که شیر دادن باید برای
مادر و کودک، عملی لذّت بخش باشد.
احساس
مادر به آسانی و به سرعت به فرزند خود منتقل می‌شود و در یک سطح وسیع، جوّ حاکم بر تغذیه را مشخص می‌سازد. مادرانی که از نظر عصبی،
مضطرب و تحریک‌پذیر بوده و به آسانی عصبانی می‌شوند و از نظر عاطفی ناپایدار هستند، بیش‌تر دچار اشکالات تغذیه‌ای با
فرزند خود می‌باشند و آثار منفی این نوع شیرخوارگی و تغذیه بر روان کودک غیرقابل انکار است.
مقتضای
حکمت خداوند حکیم، قراردادن هر چیزی در جای خود و انتظام عالمانه
آفرینش و جامع‌نگری در تشریع قوانین است. نگاهی به ولادت
نوزاد و نیاز غذایی او، همزمان بودن ترشح شیر در سینه مادر و تولّد نوزاد، ترکیبات شیر و تعیین
حق برای کودک، همه نشان از حکمت خداوند متعال دارد و برای اندیشمندان و خردورزان، نشانه
توحید است.
مادران، فرزندان را دو سال تمام شیر می‌دهند، این
حکم برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل نماید... نه مادر حق ضرر زدن به کودک را دارد و نه پدر... «وَالْوَالِداتُ یُرْضِعْنَ اَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ اَرَادَ اَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ... لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ
» مضاره از
باب مفاعله است و این باب اگرچه بیش‌تر بین دو نفر است، یعنی نباید
پدر به‌خاطر فرزند به مادر
ضرر زند و نیز مادر نباید به‌خاطر فرزند به پدر ضرر برساند، ولی در این
آیه، هم‌چنان‌که بسیاری از مفسرین تصریح نموده‌اند در این معنی استعمال نشده بلکه به مفهوم اضرار است و ممکن است مراد این باشد که مادر حق ندارد به فرزند خود ضرر برساند (به‌عنوان مثال با وجود حمایت پدر، از شیر دادن به طفل خودداری نماید) هم‌چنین پدر حق ندارد به فرزند خود ضرر زند مانند این‌که به رغم تمایل مادر برای شیر دادن به
طفل او را منع نماید، یا حمایت‌های لازم را در این‌باره انجام ندهند.
به هر صورت در این آیه حق شیر دادن در دو سال شیرخوارگی به مادر داده شده و اوست که می‌تواند در این دو سال از فرزند خود نگاه‌داری نماید هم‌چنین از آن برداشت می‌شود بهترین غذا برای نوزاد شیر مادر است، زیرا خداوند، حکیم است و به مقتضای حکمت متعالیه خویش دستوری که داده است، می‌باید نافع به‌حال کودک باشد. شاهد این برداشت، روایات بسیاری است که می‌توان در چند دسته تقسیم نمود:
روایاتی است که در آن‌ها به
خیر و
برکت و
منفعت شیر مادر برای نوزاد تصریح شده است، مانند آن‌که از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده که فرموده است: هیچ شیری برای نوزاد بهتر از شیر مادر نیست، «لَیْسَ لِلصَّبِیِّ لَبَنٌ خَیْرٌ مِنْ لَبَنِ اُمِّهِ».
هم‌چنین
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) تغذیه با شیر مادر را مورد تاکید قرار داده و فرموده است: هیچ شیری برای تغذیه کودک با برکت‌تر از شیر مادر نیست. «مَا مِنْ لَبَنٍ رَضَعَ بِهِ الصَّبِیُّ اَعْظَمَ بَرَکَةً عَلَیْهِ مِنْ لَبَنِ اُمِّهِ».
حضرت
امام حسین (علیه‌السّلام) نیز در
دعای عرفه در مقام برشمردن
نعمت‌های الهی، اشاره به تغذیه دوران کودکی نموده و فرموده است: و در گهواره که کودکی ناتوان بودم، مرا از هر آسیب و خطر حفظ کردی و از شیر مادر غذایی گوارا روزیم نمودی. «وَحَفِظْتَنِی فِی الْمَهْدِ طِفْلاً صَبِیّاً وَرَزَقْتَنِی مِنَ الْغِذٰاءِ لَبَناً مَرِیّاً».
روایاتی است که به جنبه اخلاقی زن شیرده، اشاره دارد و بیان می‌کند که شیر مادر برای
نوزاد از چنان اهمیّتی برخوردار است که می‌تواند
طبیعت او را تغییر دهد، بنابراین باید در انتخاب زنی که این وظیفه را به‌عهده می‌گیرد
احتیاط شود. مانند آن‌که،
امام صادق (علیه‌السّلام) از جدّش امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که بارها فرموده است: همان‌طور که با دقّت‌نظر انتخاب همسر می‌نمایید، هر شخصی را جهت شیر دادن به فرزند خود انتخاب نکنید، زیرا چه بسا شیرخوارگی باعث تغییر طبیعت نوزاد گردد. «کَانَ (علیه‌السّلام) یَقُولُ: تَخَیَّرُوا لِلرَّضَاعِ کَمَا تَخَیَّرُونَ لِلنِّکَاحِ فَاِنَّ الرَّضَاعَ یُغَیِّرُ الطِّبَاعَ».
هم‌چنین پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: مبادا برای شیر دادن به فرزندان خود از زن
احمق استفاده کنید، زیرا شیر پایه و اساس
رشد و
تربیت فرزند است. «اِیَّاکُمْ اَنْ تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاءَ فَاِنَّ اللَّبَنَ یُنْشِئُهُ عَلَیْهِ».
در روایت دیگری نیز می‌فرماید: از شیر زنان بدکاره و
دیوانه برای فرزندانتان پرهیز کنید، زیرا شیر اثر خود را می‌گذارد.
روایاتی است که به اجر و
پاداش مادران شیرده، اشاره دارد. به‌تعبیری دیگر، چون شیر مادر برای نوزاد بسیار نافع و پربرکت است، این دسته از روایات در
تشویق مادران صادر شده تا زحمت انجام آن‌را برخود بپذیرند و فرزندان خویش را از آن منع ننمایند. مانند آن‌که
اُمّ سلمه می‌گوید: از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سؤال کردم بسیاری از پاداش‌ها (در
کتاب و
سنّت) برای
مردان ذکر شده، آیا
زنان هم از چیزی از این پاداش‌ها نصیبی دارند؟ فرمود: آری، هنگامی که زن،
باردار می‌شود بسان روزه‌دارِ
شب زنده‌داری است که با
جان و
مال خود در
راه خدا جهاد می‌کند و هرگاه
وضع حمل کند، اجر و پاداشی دارد که کسی از عظمت آن آگاه نیست و هرگاه فرزند خود را شیر دهد، در برابر هر مکیدن نوزاد پاداشی به او دهند که برابر است با آزاد کردن بنده‌ای از فرزندان
اسماعیل و هنگامی که از شیر دادن فرزند خود فارغ شود،
فرشته بزرگواری بر پهلویش زند و گوید: اعمال خود را از سر بگیر که خداوند تو را آمرزیده است. «فَقٰالَ: ... فَاِذَا وَضَعَتْ کَانَ لَهَا مِنَ الْاَجْرِ مَا لَا یَدْرِی اَحَدٌ مَا هُوَ لِعِظَمِهِ فَاِذَا اَرْضَعَتْ کَانَ لَهَا بِکُلِّ مَصَّةٍ کَعِدْلِ عِتْقِ مُحَرَّرٍ مِنْ وُلْدِ اِسْمَاعِیلَ فَاِذَا فَرَغَتْ مِنْ رَضَاعِهِ ضَرَبَ مَلَکٌ کَرِیمٌ عَلَی جَنْبِهَا وَقَالَ: اسْتَاْنِفِی الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَ لَکِ».
در
روایت دیگر، آن حضرت به یکی از زنان
صحابه چنین فرمود: آن‌گاه که مادر وضع حمل کرد و شروع به شیر دادن نوزاد نمود، در برابر هر مکیدن شیر مادر، در
روز قیامت نوری درخشان در برابرش جلوه کند و هرکس از گذشتگان و آیندگان آن‌را مشاهده نماید به شگفتی در‌آید و
ثواب شخص روزه‌دار و شب زنده‌دار در نامه عملش ثبت گردد ... و آن‌گاه که فرزندش را از شیر گرفت،
خدای متعال به او می‌فرماید: ای زن، بدان که تمام گناهانت را آمرزیدم، پس عمل خود را از سر بگیر.
«فَاِذَا وَضَعَتْ حَمْلَهَا وَاَخَذَتْ فِی رَضَاعِهِ فَمَا یَمَصُّ الْوَلَدُ مَصَّةً مِنْ لَبَنِ اُمِّهِ اِلَّا کَانَ بَیْنَ یَدَیْهَا نُوراً سَاطِعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ یُعْجِبُ مَنْ رَآهَا مِنَ الْاَوَّلِینَ وَالْآخِرِینَ وَکُتِبَتْ صَائِمَةً قَائِمَةً... فَاِذَا فَطَمَتْ وَلَدَهَا قَالَ الْحَقُّ جَلَّ ذِکْرُهُ یَا اَیَّتُهَا المَرْاَةُ: قَدْ غَفَرْتُ لَکِ مَا تَقَدَّمَ مِنَ الذُّنُوبِ فَاسْتَاْنِفِی الْعَمَلَ».
آن‌چه را که آیات و روایات برای اهمیت و فواید شیر مادر و تاثیر آن در
جسم و جان نوزاد بیان داشته‌اند، بعد از قرن‌ها به‌ویژه در دو
قرن اخیر،
علم پزشکی، غذایی، بهداشتی و ... به بخشی از آن دست یافته و دانشمندان پیرامون آن سخن گفته و مقالاتی نوشته‌اند، در ادامه فقط چکیده‌ای از آن‌چه در این زمینه گفته شده است، ذکر می‌گردد:
۱. تغذیه با
شیر مادر باعث برقراری روابط عاطفی و روانی بین
مادر و
فرزند می‌شود. احساسی که مادر در هنگام بخشیدن شیره جان خود، یعنی شیر به فرزند خویش و آرامشی که نوزاد در آغوش مادر در این هنگام پیدا می‌کند، یعنی شدّت همبستگی عاطفی و روانی که در نتیجه آن ایجاد می‌گردد، به هیچ‌وجه در سایر روش‌های تغذیه‌ای نوزاد امکان‌پذیر نیست.
۲. شیر مادر همیشه در دسترس است و دارای گرمای مناسب می‌باشد و کودک می‌تواند به دفعات از آن، استفاده نماید.
۳. شیر مادر از نظر نوع و مواد غذایی (پروتیین، چربی و قند) و هم‌چنین املاح و مواد معدنی موجود در آن تفاوت‌های عمده‌ای با شیر گاو و سایر شیر‌ها دارد و برای نوزاد مناسب‌ترین شیر است.
۴. کودکانی که از شیر مادر استفاده می‌کنند، شش برابر از کودکانی که با شیر دیگری تغذیه می‌شوند، شانس زنده ماندن دارند. اگر تمام نوزادان تا حدود شش ماهگی فقط با شیر مادر تغذیه شوند از
مرگ و میر بیش از یک میلیون نوزاد در سال پیشگیری خواهد شد.
۵. مطالعات پزشکی ثابت کرده است که در شیر مادر پادزهر‌های مخصوصی علیه
میکروب‌های مختلف وجود دارد که موجب مصونیّت و تحریک و تقویت بدن کودک می‌شوند.
۶. کودکان شیرخوار به شیر مادر خود حساسیّت نشان نمی‌دهند. در میان این دسته از نوزادان، ابتلای به بیماری‌های پوستی ناشی از آلرژی، کم‌تر به‌چشم می‌خورد. هم‌چنین تغذیه با شیر مادر، کودک را در برابر یبوست، اسهال، سرفه، سرما‌خوردگی و سایر بیماری‌های شایع، ایمنی می‌بخشد. در حالی‌که شیر گاو و شیر خشک و سایر غذاهای کمکی، او را در برابر بیماری‌ها حفاظت نخواهد نمود.
۷. شیر مادر چون به‌طور طبیعی و خام به‌مصرف می‌رسد، هیچ‌کدام از مواد خود را از دست نمی‌دهد و همیشه تازه و با دمای مناسب مورد استفاده قرار می‌گیرد، برخلاف شیرهای دیگر که امکان دارد آلوده به
میکروب‌های بیماری‌زا باشند.
۸. شیر مادرحتّی در آب و هوای گرم و خشک، حاوی آب کافی برای رفع نیاز‌های کودک نوپا می‌باشد و آب اضافی یا آشامیدنی‌های شیرین برای رفع تشنگی کودک لزوم ندارد، حتّی می‌تواند زیان‌آور باشند.
۹. شیر مادر فقط زمینه ساز سلامت کودک در دوره شیر‌خواری نیست، حتّی به هنگام سالمندی، آنان را از
سلامت دستگاه
قلب و عروق بهره‌مند خواهد کرد.
۱۰. شیر مادر دارای کالری بیشتری است و تامین این میزان کالری توسط شیر خشک امکان‌پذیر نیست.
۱۱. شیر مادر تنها مادّه غذایی یا دارویی شناخته شده است که ضریب هوش طفل را تا هشت واحد می‌تواند افزایش دهد.
۱۲. شیرخوارگی کودک به‌طور مستقیم و با مکیدن سینه مادر، مانع چاقی زیاد کودک و مادر می‌شود.
انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، ج۱، ص۳۷۳-۳۸۰، برگرفته از بخش «فصل ششم احکام و حقوق کودک در تغذیه، رضاع و نفقه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۹/۱۸.
