شیخ طوسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![مقبره شیخ طوسی]()
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، معروف به
شیخ طوسی،
شیخ الطائفه و
شیخ، از فقیهان، محدّثان و متکلمان بزرگ
امامیه در
قرن چهارم و پنجم هجری قمری بود.
وی تحصیلات خود را تا ۲۳ سالگی در
طوس و بعد از آن با مهاجرت به
بغداد ادامه داد؛ ابتدا نزد
شیخ مفید و
سید مرتضی شاگردی کرد و بعدها به درجه استادی رسید، پس از وفات سید، دوازده سال در بغداد، کرسی درس استاد را اداره نمود و شهرتی عظیم پیدا کرد و به امر خلیفه عباسی، کرسی تدریس
علم کلام در
جهان اسلام به او واگذار شد. بعد از چهل سال اقامت در
بغداد به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف روی داد و با به آتش کشیده شدن کتابخانه و خانه
شیخ و محله شیعه‌نشین بغداد، به
نجف هجرت و حوزه هزار ساله نجف را پی‌ریزی نمود.
شیخ تحولی در اجتهاد شیعه آغاز کرده و توانست آنرا در برابر اجتهاد
اهل سنت به استقلال برساند.
شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف کرده که برخی بیش از دویست اثر برای او بر شمرده‌اند؛ کتاب
تهذیب الاحکام و الاستبصار وی دو کتاب از کتاب‌های چهارگانه حدیثی
شیعه است. اثر مهم
شیخ در
تفسیر قرآن، کتاب
التبیان فی تفسیر القرآن و از آثار مهم فقهی او کتاب
الخلاف و
المبسوط را می‌توان برشمرد.
محمد بن حسن بن علی
طوسی ملقّب به
شیخ الطائفه، کنیه‌اش ابوجعفر، خودش
نام و نسب خود را به همین‌گونه، و
نجاشی نیز نام و نسب و کنیۀ وی را به همین صورت درج کرده است.
وی در
ماه رمضان سال
۳۸۵ در
طوس به دنیا آمد.
از اوایل زندگی
شیخ طوسی چیزی نمی‌دانیم. وی در سال
۴۰۸ وارد
بغداد شد.
به احتمال بسیار تا ۲۳ سالگی، یعنی تا سال ۴۰۸ که به بغداد رفت، در
طوس نزد دانشمندان آن‌جا به کسب علم مشغول بوده است.
او از شاگردان
شیخ مفید و
سید مرتضی (رحمة‌الله) بود و بعدها به درجه استادی رسید و در رأس
مکتب تشیع در
قرن پنجم هجری قرار گرفت و دوازده سال در بغداد، پس از وفات سید، کرسی درس استاد را به خوبی اداره نمود و شهرتی عظیم پیدا کرد، مخصوصاً هنگامی که به امر خلیفه عباسی، کرسی تدریس
علم کلام در
جهان اسلام به او واگذار شد.
مکتب
شیخ، مکمل مکتب مفید و سید مرتضی بود.
شیخ الطائفه در تمام فنون فقهی، اصولی، کلامی، تفسیری، حدیثی و رجالی مهارت داشت. در سجایای اخلاقی و فضایل معنوی یکتا بود. آرای او متکی به دلایل عقلی و نقلی مستفاد از ادله فقهی است.
شیخ طوسی مدت چهل سال در بغداد اقامت داشت، ولی به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف، پس از
دیالمه و
آل بویه، در اوایل سلطنت طغرل سلجوقی روی داد و منجر به آتش کشیده شدن کتابخانه‌های بغداد و همچنین سوخته‌شدن محله شیعه‌نشین کرخ و خانه
شیخ طوسی گردید، وی ناگزیر در سال
۴۴۸ق از بغداد مهاجرت کرد و تا آخر عمر در
شهر نجف اشرف اقامت گزید. با ورود او تدریجاً حوزه هزار ساله نجف پی‌ریزی شد. وی در همین شهر چشم از جهان فرو بست.
شیخ طوسی با ورود به بغداد، در حلقۀ درس
شیخ مفید حاضر شد
و تا هنگام مرگ
شیخ مفید در
۴۱۳،
چهار یا پنج سال نزد او شاگردی کرد و بیش‌تر کتاب‌هایش را نزد او استماع نمود.
در همین دوره،
طوسی تألیف کتاب
تهذیب الاحکام را که شرح
المقنعه شیخ مفید است آغاز کرد.
به گفتۀ سلیقی،
طوسی نخست قائل به وعید بود، اما بعد از آن برگشت.
به نوشتۀ
ذهبی،
شیخ در بغداد، نخست به
فقه شافعی شهرت یافت و پس از مجالست و شاگردی
شیخ مفید به
شیعه گرایش یافت. پس از مفید، در حلقۀ شاگردان سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) حاضر شد.
طوسی تا پایان عمر سید مرتضی در سال ۴۳۶،
به مدت ۲۳ سال، همراه وی بود و بیش‌تر آثارش را بارها بر او خواند یا نزد او شنید.
گفته شده که سید مرتضی بیش از دیگر شاگردانش به او عنایت داشت و ماهانه دوازده
دینار مقرری برای او تعیین کرد.
وی در حیات شریف مرتضی
تلخیص الشافی را تألیف کرد که خلاصه‌ای است از
الشافی فی الامامه سید مرتضی.
تألیف
الفهرست و
الرجال را نیز در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرد، زیرا در بخش‌هایی از شرح‌حال سید مرتضی، با تعبیراتی از وی یاد کرده که گویای زنده بودن اوست.
شیخ مفید که استاد
شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید
شیخ طوسی نیز اکثر کتب خود را در
علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است این کار
شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که
تفسیر قرآن را با مشرب‌های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند بدین‌ترتیب پس از
شیخ، تـفـاسـیـری بـا مـشـرب‌های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.
یـکـی دیـگـر از تاثیرات و ابتکارات
شیخ طوسی، استفاده از احادیث
اهل سنت و استنتاج از مسائل کلامی آنان می‌باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در کتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیـگـران بود، تفاسیر مهمی چون
مجمع البیان و
تفسیر ابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف و یا انکار
شیعیان می‌باشد، در متن خود آوردند کـه اخـیـرا عـالـم وارسـته و مجاهد،
علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی‌ها را یافته و آن‌ها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می‌باشد.
از خـصـوصـیات دیگر
شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آرا فقهی
شیخ، نظریات خود را ابراز نـمـایـنـد، الـبـتـه ایـن مـسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه‌ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فـقـهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زنـدگـی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت
شیخ طوسی را برای ما تسهیل مـی‌نماید در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال‌ها بعد از وی با وجود انبوه دانـشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور
خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی
۶۷۲) و علامه
حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی
۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کـلامـی وی را نـداشـت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان
امین الاسلام طبرسی (متوفی
۵۴۸) هـیـچ کـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است، مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید، از دریای بی‌کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه‌هایی چیده است. در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده‌اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود رای و نـظـری ابـراز نمی‌داشتند تا اینکه
محمد بن ادریس حلی (متوفی
۵۹۸) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی از حالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.
پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به
شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلۀ شیعه‌نشین کرخ در بغداد سکونت داشت.
در بغداد، کتاب‌های
طوسی را بارها به آتش کشیدند.
همچنین بنا بر بعضی گزارش‌ها،
طوسی گاه از ترس غوغای عوام و به سبب عقاید شیعی مخفی می‌شد.
در سال ۴۴۸، که بسا سیری بر ضد خلیفه قیام کرد و با آمدن
سلجوقیان به بغداد در حمایت از خلیفه و سرکوب شیعیان،
شیخ طوسی به نجف هجرت کرد. خانۀ او را ویران کردند و کتابخانه و کرسی و منبر تدریس او را به آتش کشیدند.
به نوشتۀ
ابن اثیر،
در سال
۴۴۹ خانۀ
طوسی را در محلۀ کرخ بغداد، سنی‌مذهبان ویران کردند و اموال او به تاراج رفت، ولی
شیخ پیش از این واقعه، بغداد را به مقصد غری (نجف) ترک کرده بود.
شیخ طوسی با هجرت به نجف، حوزۀ شیعی‌ای را بنیان نهاد که بیش از هزار سال است که بی‌وقفه ادامه یافته و هزاران
فقیه و مجتهد شیعی در طول قرون از آن برخاسته‌اند.
مهم‌ترین و تأثیرگذارترین استادان
طوسی،
شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی (متوفی۴۳۶) در
فقه و کلام بودند.
طوسی پس از ذکر آثار متعددی از مفید، نوشته که همۀ این کتاب‌ها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خوانده‌اند و او شنیده است.
همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی، نوشته است که بیش‌تر این کتاب‌ها را بر او خوانده و برخی از آن‌ها را نیز در حالی که بر او خوانده می‌شده بارها شنیده است.
از مهم‌ترین
مشایخ وی در
حدیث – که وی بیش از همه متون حدیثی را از ایشان اخذ کرده – این اشخاص بوده‌اند:
۱.
شیخ مفید.
۲.
حسین بن عبیدالله غضائری.
۳.
احمد بن
عبدالواحد بن عُبدون.
۴.
ابن ابی‌جید قمی.
۵. از دیگر
مشایخ وی،
شریف حسن بن احمد محمدی،
محمد بن حسین بزوفری و
هلال حفّار بوده‌اند.
در مجموع، از
مشایخ وی بیش از سی تن را می‌شناسیم.
مشایخ طوسی را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد:
مشایخ او در
نیشابور یا
طوس، پیش از عزیمتش به بغداد (پیش از سال ۴۰۸) و
مشایخ وی پس از ورودش به بغداد.
طباطبایی مشایخ طوسی را به سه دستۀ پیش از هجرت به بغداد، در بغداد (از سال ۴۰۸ تا ۴۴۸) و پس از هجرت به نجف (از سال ۴۸۸ تا پایان عمر) تقسیم کرده، ولی از هیچ استاد و
شیخی در دورۀ سوم یاد نکرده است. بسیار بعید است که
طوسی پس از هجرت به نجف از کسی
حدیث شنیده باشد و تا آن‌جا که می‌دانیم تقریباً همۀ
مشایخ او پیش از هجرت
طوسی به نجف درگذشته بودند.
از
مشایخ شیخ طوسی پیش از عزیمت به بغداد،
این اشخاص را می‌شناسیم:
۱. ابوحازم
عمر بن احمد نیشابوری (متوفی
۴۱۷، از علمای
شافعی‌مذهب نیشابور).
۲. ابومحمد
عبدالحمید بن محمد مقری نیشابوری (متوفی
۴۲۷، ساکن
طوس یا نیشابور).
۳. ابوزکریا
محمد بن سلیمان حمرانی / خولانی (متوفی پس از
۴۲۳).
استادان و
مشایخ طوسی در بغداد عبارت بوده‌اند از:
۱.
احمد بن ابراهیم قزوینی.
۲. ابومنصور
احمد بن حسین سُکّری (متوفی
۴۵۰).
۳. ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن عُبدون معروف به
ابن حاشر (متوفی ۴۲۳).
۴. ابوالحسن
احمد بن
محمد بن صلت اهوازی (متوفی
۴۰۹).
۵. ابوالحسین
جعفر بن
حسین بن حسکه قمی.
۶. ابوعلی حسن بن احمد
ابن شاذان بزاز (متوفی ۴۲۶).
۷. شریف ابومحمد
حسن بن احمد محمدی علوی (زنده در
۴۲۵).
۸. ابوعلی حسن بن محمد
ابن اشناس (متوفی
۴۳۹).
۹. ابومحمد حسن بن محمد سامرائی معروف به
ابن فحام (متوفی
۴۰۸).
۱۰.
حسین بن ابراهیم قزوینی.
۱۱. ابوعبدالله حسین بن ابراهیم
ابن حناط قمی.
۱۲. ابوعبدالله حسین بن احمد بغدادی معروف به
ابن قادسی (متوفی
۴۴۷).
۱۳.
حسین بن اسماعیل.
۱۴. ابوعبدالله
حسین بن
عبیدالله بن ابراهیم غضائری (متوفی
۴۱۱).
۱۵. ابوعبدالله
حمویة بن علی بصری.
۱۶. ابوعمر عبدالواحد بن محمد
ابن مهدی فارسی (متوفی
۴۱۰).
۱۷. ابوالحسن علی بن احمد معروف به
ابن حمّامی (متوفی ۴۱۷).
۱۸. ابوالحسین علی بن احمد
ابن ابی‌جید قمی.
۱۹. علی بن حسین موسوی معروف به
سید مرتضی (متوفی ۴۳۶).
۲۰. ابوالقاسم
علی بن شبل وکیل.
۲۱. ابوالقاسم
علی بن محسّن تنوخی (متوفی
۴۴۷).
۲۲. ابوالحسین علی بن محمد ابن بشران معدل (متوفی
۴۱۵).
۲۳. ابوالحسن محمد بن احمد
ابن شاذان قمی.
۲۴. ابوالفتح
محمد بن احمد بن ابی‌الفوارس (متوفی
۴۱۲).
۲۵. ابوالحسین محمد بن محمد حسینی معروف به
عبیدلی نسابه (متوفی ۴۳۷).
۲۶. ابوالحسن محمد بن محمد
ابن مَخلَد حنفی (متوفی ۴۱۹).
۲۷. ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به
شیخ مفید (متوفی
۴۱۳).
۲۸.
ابوالفتح هلال بن محمد معروف به حفار (متوفی
۴۱۴).
۲۹. ابوالحسن
محمد بن حسین بن صقال.
۳۰. ابوطالب
حسین بن علی بن غرور.
۳۱.
ابوعبدالله اخوسروره.
در میان
مشایخ او در بغداد، تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از آنان مشخص است، بدین‌ترتیب:
۱. ابوالحسن احمد بن محمد ابن صلت اهوازی، در آخر
ربیع‌الاول سال
۴۰۹.
۲. ابوالقاسم علی بن شبل وکیل، در
صفر ۴۱۰.
۳. ابوعمر عبدالواحد بن محمد ابن مهدی فارسی، در سال ۴۱۰.
۴. ابوالحسین علی بن محمد ابن بشران معدل، در
رجب سال
۴۱۱.
۵. ابوعبدالله حمویة بن علی بصری، در نیمۀ
ذیقعده سال ۴۱۳.
۶. ابوالحسن محمد بن محمد ابن مخلد حنفی، در سال ۴۱۷.
نسخه‌ای از کتاب او، که
طوسی از آن روایت کرده، به همان تاریخ موجود است.
برخی از استادان
شیخ از عامه‌اند، از جمله:
۱. ابوحازم
عمر بن احمد نیشابوری، از علمای
شافعی‌مذهب نیشابور.
۲. ابوعلی حسن بن احمد ابن شاذان بزاز، متکلم حنفی‌مذهب که
طوسی مسألة فی النقض علی ابن‌شادان فی مسألة الغار را در رد او یا پدرش نوشته است.
۳. ابوالحسن محمد بن محمد ابن مخلد حنفی.
مورخان و تراجم‌نگاران
اهل سنّت، از
طوسی با عناوینی مانند فقیه الشیعه،
فقیه الامامیه
و
شیخ الشیعة و عالمهم
یاد کرده‌اند. اما در میان امامیه، مشهورترین لقب او
شیخ الطائفه است. عنوان
شیخ الطائفه در میان
امامیه، قبلاً به صفوانی اطلاق می‌شد.
نجاشی که از معاصران
شیخ طوسی بوده، از او با این عنوان یاد نکرده و فقط با عناوین «جلیل فی اصحابنا، ثقه ، عین، من تلامذه
شیخنا ابی‌عبدالله» از او نام برده است.
بنابراین، این عنوان پس از وفات
طوسی یا دست‌کم پس از هجرت او از بغداد به نجف، به وی اطلاق شده است. در قرون بعدی، عنوان
شیخ در میان امامیه به
طوسی اختصاص یافت.
قزوینی رازی در قرن ششم،
طوسی را «فقیه عالم و مفسر و مقری و متکلم» خوانده و نوشته که قول و فتوای
طوسی مورد اعتقاد کامل علمای شیعی است. وی
از
طوسی با عنوان «
شیخ کبیر» یاد کرده و در شمار «محققان شیعۀ اصولی» و در کنار سید مرتضی از او نام برده است.
علامه حلی از
طوسی با عناوین «
شیخ الامامیه» و «رئیس الطائفه» یاد نموده
و
بحرانی، به نقل از برخی
مشایخ خود،
از وی با عناوین «
شیخ الطائفه، رئیس المذهب، امام فی الفقه و الحدیث» نام برده است.
آرای
شیخ طوسی، پس از وی، در میان امامیه با قبول عام روبرو شد. در برخی موضوعات،
شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر
قرآن نگاشت
و کتابی تفصیلی در
اصول فقه نوشت.
طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهم‌ترین شاگردان او عبارت‌اند از:
۱.
احمد بن حسین خزاعی نیشابوری؛
۲.
اسماعیل و
اسحق پسران
حسن بن بابویه؛
۳.
آدم بن یونس نسفی؛
۴. ابوالخیر
برکت بن محمد نسفی؛
۵.
تقی بن نجم حلبی؛
۶.
جعفر بن علی حسینی؛
۷. ابوعلی
حسن بن محمد طوسی (فرزند
طوسی)؛
۸.
حسن بن حسین بن بابویه (که در نجف همۀ تصانیف
طوسی را بر او خواند)؛
۹.
حسین بن مظفر حمدانی؛
۱۰.
حسن بن عبدالعزیز جیهانی؛
۱۱. سید عمادالدین
ذوالفقار بن محمد حسنی مروزی؛
۱۲.
سید زید بن علی حسنی؛
۱۳.
سلیمان بن حسن صهرشتی؛
۱۴.
صاعد بن ربیعه؛
۱۵.
ابوصلت بن عبدالقادر؛
۱۶. سید ابوالنجم
ضیاء بن ابراهیم علوی شجری؛
۱۷.
ضمرة بن یحیی شعیبی؛
۱۸.
عبدالرحمن بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به
شیخ مفید؛
۱۹.
عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به
شیخ مفید؛
۲۰.
علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری؛
۲۱.
کردی بن عکبر کردی فارسی؛
۲۲.
سید مطهر بن علی حسینی دیباجی؛
۲۳. ابوالفتح
محمد بن علی کراجکی؛
۲۴.
محمد بن هبةالله طرابلسی؛
۲۵.
محمد بن حلبی؛
۲۶.
مظفر بن علی حمدانی؛
۲۷. ابوسعد
منصور بن حسین آبی؛
۲۸.
ناصر بن رضا علوی حسینی؛
قاعدتاً بسیاری از شاگردان او پس از تحصیل به موطن خود بازمی‌گشتند. از جمله، حسن بن حسین بن بابویه که در
ری سکونت داشت،
و اسماعیل و اسحق پسران حسن بن بابویه، و عبدالجبار مقری رازی که آثاری دینی به
زبان فارسی نیز داشته‌اند،
اشاره کرد.
شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون
علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی
آثار
طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار
شیخ را در الفهرست خود او،
فهرست نجاشی و
معالم العلماء ابن شهرآشوب می‌توان دید.
فهرست موضوعی آثار
طوسی بدین قرار است:
۱.
التبیان فی تفسیر القرآن؛
۲.
المسائل الرحبیه.
۱.
تهذیب الاحکام؛
۲.
الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار؛
۳. و المجالس که اینک به
الأمالی معروف است.
۱.
تلخیص الشافی؛
۲.
المفصح فی الامامه؛
۳. کتاب
الغیبه؛
۴.
الاقتصاد فی ما یجب علی العباد؛
۵.
النقض علی ابن شاذان فی مسألة الغار؛
۶.
مقدمة فی المدخل الی علم الکلام؛
۷.
ریاضة العقول که شرح کتاب پیشین است؛
۸. کتاب
ما یعلّل و ما لا یعلّل؛
۹.
المسائل فی الفرق بین النبی و الامام؛
۱۰.
المسائل الرازیة فی الوعید؛
۱۱. کتاب
ما لا یسع المکلّف الإخلال به؛
۱۲.
تمهید الاصول؛
۱۳. کتاب
الکافی که ناتمام است؛
۱۴.
تعلیق ما لا یسع؛
۱۵.
مسألة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة.
النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی.
۱.
المبسوط؛
۲.
الایجاز فی الفرائض؛
۳.
الجُمَل و العقود؛
۴.
المسائل الجنبلانیه؛
۵.
المسائل الحائریه؛
۶.
المسائل الحلبیه؛
۷.
مسألة فی تحریم الفقاع؛
۸.
مسئلة مواقیت الصلاة.
مسائل الخلاف.
۱.
العُدّة فی اصول الفقه؛
۲.
مسألة فی العمل بخبر الواحد.
۱. کتاب
الرجال؛
۲.
اختیار الرجال کشّی.
فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین.
۱.
مختصر فی عمل یوم و لیله؛
۲.
مصباح المتهجد؛
۳.
مختصر المصباح المتهجد؛
۴.
هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد؛
۵.
مناسک الحج مجرد العمل و الادعیه؛
۱.
مقتل الحسین؛
۲.
مختصر اخبار المختار.
۱.
انس الوحید؛
۲.
المسائل الالیاسیه؛
۳.
مسائل ابن‌البراج؛
۴.
المسائل الجبریه؛
۵.
المسائل الدمشقیه؛
۶.
المسائل القمیه؛
۷.
مسألة فی الاحوال؛
مؤلف سنی‌مذهب کتاب
بعض فضائح الروافض (قرن ششم) نیز کتابی با عنوان
الممدوح و المذموم به
طوسی نسبت داده است.
به نوشتۀ بحرالعلوم،
نخستین اثر فقهی
طوسی النهایه و آخرین اثر فقهی او المبسوط است.
مصباح المتهجد نیز یکی از آخرین آثار اوست. تاریخ برخی از آثار
طوسی دانسته است. برای نمونه،
طوسی الفهرست را در زمان حیات سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) آغاز کرده، زیرا در آن از وی با جملات دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوست،
ولی چون در ادامه، از تاریخ وفات او یاد کرده است،
معلوم می‌شود که پس از درگذشت سید مرتضی نیز مطالبی به آن می‌افزوده است.
به نوشتۀ علامه حلی، همگی علمای امامی پس از
شیخ طوسی به او اکتفا کرده و به ذکر آرای او بسنده نموده‌اند.
طوسی با تلفیق آرای متفاوت در میان شیعه، به نوعی، گردآورنده و تدوین‌کننده آرا و آثار مکاتب مختلف در حوزۀ علوم دینی امامیه است. وی کوشید تا از عقاید علمی امامیه قرائتی معیار عرضه کند؛ قرائتی که دست‌کم تا دو قرن پس از وی جایگاه ویژۀ خود را نگاه داشت. از همین روست که علمای بزرگ شیعی قرون بعد، از وی با عنوان «المهذب للعقائد فی الاصول و الفروع»
و «مهذّب فنون المعقول و المسموع»
یاد کرده‌اند.
شیخ طوسی راه میانۀ نص‌گرایی و اجتهاد فقهی را با تلفیق آموزه‌های مکتب
قم و مکتب
بغداد در میان امامیه استوار کرد و نهادینه ساخت.
او را نخستین کسی دانسته‌اند که روش
اجتهاد مطلق را در میان امامیه باب کرد.
در
کلام،
طوسی بیش‌تر شارح مکتب کلامی
شیخ مفید و سید مرتضی است، هرچند که مکتب کلامی قم و بغداد را تلفیق کرده و به همین دلیل، علمای امامی پس از وی آن را پذیرفته‌اند.
انتقاداتی نیز بر
شیخ طوسی وارد کرده‌اند، مانند اعتماد به مصادر نامعتبری مانند نسخۀ مصحَّف رجال کشی یا
الفهرست ابن ندیم،
درآمیختن روایات کتاب‌های معتبر با روایات کتاب‌های نامعتبر که موجب رواج روایات کتاب‌های نامعتبر گردید،
دقت نکردن در نقل متن و سند احادیث و وقوع تصحیف و تحریف در آن‌ها
و شتابزدگی و کم‌دقتی،
تأویل روایات معارض با یکدیگر و تحمیل در تطبیق دادن آن‌ها، و برگزیدن روش‌های متفاوت علمی در آثار گوناگونش.
شیخ طوسی در ۲۲
محرّم سال
۴۶۰ در غری (نجف) درگذشت. سال وفات او را آخر محرّم سال
۴۵۸ و سال
۴۶۱ نیز نوشته‌اند.
حسین بن مهدی سلیقی و
محمد بن عبدالواحد عین زربی و
ابوالحسن لؤلؤی او را در همان شب
غسل دادند و در خانۀ خود او به خاک سپردند.
این خانه بعدها
مسجد شد و اینک از مشهورترین مساجد نجف، نزدیک باب شمالی
صحن علوی و معروف به باب
طوسی، است.
در اسفند سال ۱۳۴۸ و فروردین ۱۳۴۹، به مناسبت هزارمین سال ولادت
شیخ طوسی، همایشی بین المللی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد که در آن دانشمندان و نویسندگانی از
ایران و سراسر جهان حضور یافتند و مقالات و تحقیقات خود را دربارۀ
شیخ طوسی و آثارش عرضه کردند. مجموعه مقالات این همایش، در سه جلد، به کوشش
محمد واعظ‌زاده خراسانی به چاپ رسیده است (مشهد۱۳۵۴ش).
(۱) آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قم.
(۲) آقا بزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان.
(۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹.
(۴) ابن جوزی، المنتظم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱.
(۵) ابن حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، بیروت ۱۹۷۱م.
(۶) ابن داود حلی، کتاب الرجال، چاپ سید کاظم موسوی میاموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۷) ابن شهر آشوب، معالم العلماء، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
(۸) ابن کثیر، البدایة و النهایه، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.
(۹) بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۰) بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
(۱۱) بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، قم ۱۳۶۳ش.
(۱۲) حسینی جلالی، محمدحسین،
مشیخة الحدیث، شیکاگو.
(۱۳) علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
(۱۴) علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲.
(۱۵) ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۶) شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۹.
(۱۷) شهید ثانی، منتقی الجمان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۸) طباطبایی، سید عبدالعزیز، شخصیت علمی و
مشایخ شیخ طوسی، میراث اسلامی ایران، دفتر دوم، به کوشش رسول جعفریان، قم ۱۳۷۴ش.
(۱۹)
طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۲۰)
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
(۲۱)
طوسی، محمد بن حسن، تلخیص‌الشافی، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.
(۲۲)
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب‌الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
(۲۳)
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۲۴)
طوسی، محمد بن حسن، العدة فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷.
(۲۵)
طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۲۶)
طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
(۲۷) قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
(۲۸) محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، قم ۱۳۶۴ش.
(۲۹) مدرسی طباطبایی، سید حسین، درآمدی بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
(۳۰) منتجب‌الدین رازی، علی بن بابویه، الفهرست، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
(۳۲) نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
•
بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «طوسی، محمد بن حسن»، ج۱، ص۷۲۴۱.
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی 
