شیخ حر عاملی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن حسن حرّ عاملی (۱۰۳۳-۱۱۰۴ه.ق)، معروف به شیخ
حر عاملی، محدّث، شاعر و فقیه نامور امامی
قرن یازدهم و از عالمان مهاجر
جبل عامل به
ایران می‌باشد. وی به «صاحب وسائل» نیز مشهور است.
شیخ
حر عاملی از شاگردان پدرش علامه شیخ
حسن بن علی حر عاملی، عمویش علامه شیخ
محمد بن علی حر عاملی، علامه شیخ
عبدالسلام، شیخ
زین‌الدین بن محمد نوه
شهید ثانی،
علامه مجلسی،
فیض کاشانی، علامه
سید هاشم بحرانی و دیگر بزرگان عصر خود به شمار می‌رود. وی تا سن چهل سالگی در جبل
عامل زندگی نمود و در طول این مدت دو بار به سفر
حج مشرف شد. سال ۱۰۷۳ از جبل
عامل به
عراق رفت و سپس برای زیارت
امام رضا (علیه‌السلام) راهی ایران شد و تا آخر عمر در آنجا ماند و به تدریس و تألیف پرداخت. ایشان شاگردان بسیاری تربیت کرده و تالیفات ارزنده‌ای نگاشته که مهم‌ترین و مشهورترین آنها کتاب
وسایل الشیعه که از مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی متأخر
شیعه و پر مراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است.
بیشتر اطلاعات درباره زندگی شیخ
حر عاملی، بر اساس شرح‌حالی است که خود در کتابش،
امل الآمل،
آورده و نیز مطالبی که در شرح‌حال اقوام خود ذکر کرده
و در دیگر منابع، با تفاوت‌های اندکی، تکرار شده است.
در
سلافة العصر، که بعد از امل الآمل کهن‌ترین منبع در شرح‌حال
حرّ عاملی است، بیشتر به جنبه‌های ادبی زندگی او توجه شده است.
شیخ
حر عاملی در
شب جمعه ۸
رجب سال ۱۰۳۳ در روستای مَشْغَری/ مشغرة از مناطق مشهور و کهن در جبل
عامل لبنان، به دنیا آمد.
(درباره روستای مذکور رجوع کنید به،
)
به نوشته
شیخ عباس قمی نسب خاندان
حرّ عاملی به
حرّ بن یزید ریاحی می‌رسد.
سید محسن امین گرچه دلیلی بر صحت این نسبت نیافته، به نقل از یکی از افراد خاندان
حرّ عاملی، که معاصر امین بوده، نسب‌نامه‌ای را آورده، ولی در هیچ‌یک از آثار شیخ
حرّ عاملی به چنین مطلبی اشاره نشده است.
تعبیر
محقق کرکی در اجازه به نیای اعلای شیخ
حرّ عاملی،
حسین بن شمس‌الدین محمد، حاکی از آن است که این
شمس
الدین ملقب به
حرّ بوده است (الحرّ لقباً).
شیخ
حرّ عاملی در خانواده‌ای اهل علم و ادب و فقاهت بالید.
نخستین فرد شناخته شده خاندان او، حسین
بن شمس
الدین محمد حرّ بن شمس
الدین محمد بن مکی است که محقق کرکی در ۹۰۳ در
دمشق به او اجازه روایت داد. (برای متن اجازه رجوع شود به بحار الانوار.
)
جعفر مهاجر بر این اساس، از سکونت حسین
بن شمس
الدین و اجداد او در دمشق سخن گفته است.
حرّ عاملی از این نیای اعلای خود نامی نبرده و تنها از فرزند او،
محمد بن حسین مشغری، یاد کرده است.
احتمالا
محمد بن حسین نخستین فرد از خاندان شیخ
حرّ بوده، که به دلیل تغییر اوضاع سیاسی دمشق و منضم شدن
شام به قلمرو عثمانی، پس از نبرد مَرْج دابِق در ۹۲۲، در مَشغَره سکونت گزیده است.
به نوشته جعفر مهاجر،
محمد بن حسین نزد فقیهان جبل
عامل تحصیل نکرد و تنها استاد وی پدرش بود. فرزندان او،
محمد بن محمد و
عبدالسلام و علی، در مشغره و جُبَع اقامت داشتند.
جد پدری شیخ
حرّ،
علی بن شمس‌الدین محمد حرّ عاملی، عالم و ادیب فاضلی بود که شیخ
حرّ او را در امل الآمل
ستوده و گفته است که وی در
نجف اشرف مسموم و
شهید شد. جد مادری شیخ
حرّ،
عبدالسلام بن شمس‌الدین محمد حرّ عاملی در احکام فقهی بسیار متبحر بود.
پدر شیخ
حرّ، حسن
بن علی، عالم و فقیه و ادیب فاضلی بود که در ۱۰۶۲ در مسیر زیارت
مشهد رضوی، در
بسطام از دنیا رفت و فرزندش، زین‌العابدین، جنازه او را به مشهد برد و در پایین پای امام رضا (علیه‌السلام) دفن کرد. شیخ
حرّ عاملی خبر درگذشت او را در سفر حج دوم خود شنید و در رثای او قصیده‌ای طولانی سرود.
عموی او،
محمد بن علی
بن محمد، سفرنامه‌ای به نام الرحله و دیوان شعر بزرگی داشته و شیخ
حرّ آثار برخی عالمان
عاملی را از طریق او روایت کرده است.
(برای توضیح درباره خاندان
حرّ عاملی رجوع شود به الهجرة العاملیه
)
محمد بن علی
بن محمد در جبل
عامل سکونت گزید و امروزه خاندان
حرّ عاملی ساکن در لبنان از نسل اویند.
شیخ
حرّ عاملی مقدمات علوم را در مشغره و نزد خویشان خود، که از عالمان مشهور جبل
عامل بودند، آموخت. در این مرحله وی نزد پدر، عمو،
جد مادری‌اش شیخ
عبدالسلام، دایی پدرش
علی بن محمود عاملی مشغری که خود آثار فقهی چندی نگاشته بود، و کسان دیگر از عالمان شیعی ساکن در مشغره، به تحصیل
علوم دینی پرداخت.
پس از آن به جبع رفت و در آنجا نزد زین
الدین بن محمد بن حسن بن زین‌الدین، نواده شهید ثانی و شیخ
حسین بن حسن ظهیری و عالمان دیگر به فراگیری فقه و دیگر علوم و متون متداول پرداخت. همچنین برخی کتاب‌های
نحو و
فقه و سایر علوم را نزد ظهیری خواند.
ظهیری نخستین شیخِ اجازه
حرّ عاملی بود که در ۱۰۵۱ به او
اجازه روایت داد.
شیخ
حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید. او دارای تالیفاتی ارزنده و شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه است.
او یکی از چهره‌های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) بیش از پیش غنی ساخت و آثاری را بعد از خود بر جای نهاد که سزاوار ستایش و تقدیر است.
وی یکی از حلقه‌های محکم و ارزشمند شیعه برای اتصال به روایات امامان معصوم و
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
شیخ
حر عاملی شاعر و ادیبی توانا بوده است، شاهد صادق این مدعا یکی دیوان شعر وی است که مشتمل بر حدود بیست هزار بیت می‌باشد و دیگری منظومه‌های متعددی است که در مورد مسائل گوناگون فقهی، تاریخی و... سروده است. اشعار او بیشتر در
مدح و ستایش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) است.
از ویژگی‌های شعر او طولانی بودن است. او قصیده‌ای در مدح پیامبر و اهل‌بیت آن حضرت دارد که بیش از صد بیت است و قصیده‌ای در معجزات و
فضایل پیامبر و اهل‌بیت آن حضرت سروده که شامل چهار صد بیت می‌باشد.
او در شیوه‌های شعری از مهارت خاصی برخوردار بوده است، مثلا ۲۹ قصیده در مدح اهل‌بیت دارد که مجموعه ابیات هر قصیده را با یکی از حروف الفبا قافیه بسته است.
در قصیده‌ای دیگر چهار طرف هر بیت را با یک کلمه آورده است و در قصیده‌ای تمام ابیات را بدون الف آورده است.
از جمله اشعار اوست:
لئن طاب لی ذکر الحبائب اننی •••• اری مدح اهل البیت احلی و اطیبا
«اگر یاد دوستان لذت بخش است، برای من مدح اهل‌بیت شیرین‌تر و لذت بخش‌تر است.»
گویند شیخ
حر عاملی در زمان اقامتش در
اصفهان، روزی وارد مجلس
شاه سلیمان صفوی شد و بی آنکه درخواست اذن نماید بر کناره تختی که شاه بر آن نشسته بود، نشست، در حالی که بین شاه و او تنها یک بالش فاصله بود. شاه از اهل مجلس درباره وی پرسش نمود، گفتند: او دانشمندی بزرگ از دانشمندان تازی است که وی را
محمد بن حسن
حر عاملی می‌خوانند. شاه که هرگز کسی را این‌گونه بی‌پروا در برابر خویش ندیده بود، به او رو کرد و گفت: تفاوت میان
حر و خر چقدر است؟ وی فورا پاسخ داد یک متکا (بالش). شاه از بی‌پروایی و حاضرجوابی او شگفت زده شد.
شیخ
حر عاملی، رساله‌ای درباره کشیدن توتون نوشته که حاکی از توجه وی به مسائل زمانه خویش است.
شیخ
حر عاملی به اقامه
نماز جماعت نیز می‌پرداخت، اما توان برگزاری
نماز جمعه را که قائل به وجوب آن بود نداشت، چرا که
امام جمعه منصوب را نامناسب و موظف از سوی جائر می‌دانست و از سوی دیگر به دلیل کهولت سن برایش امکان‌پذیر نبود که خود نماز را در مکانی دیگر با فاصله یک فرسخ، به جا آورد.
آیت‌الله مرعشی نجفی نام علما و دانشمندانی كه شیخ
حُرّ در محضر آنان زانوی ادب زده و در دروس مختلف از آنان كسب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده است در مقدمه كتاب
اثبات الهداه به رشته تحریر درآورده است؛ كه عبارت اند از:
۱. علامه شیخ حسن
حر عاملی (پدر بزرگوارش) كه در محضر او درس خوانده و از او روایت نقل كرده است؛
۲. علامه شیح
محمد حُرّ (عموی او) علاوه بر درس فراگیری، از او روایت نقل می‌كند؛
۳. علامه شیخ
عبدالسلام (جد مادری)؛
۴. علامه شیخ علی فرزند
محمود مشغری
عاملی؛
۵. علامه شیخ زین
الدین فرزند
محمد بن حسن فرزند شهید ثانی؛
۶. علامه شیخ حسین فرزند
حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری؛
۷. علامه
سید حسن حسینی عاملی؛
۸. علامه شیخ
عبدالله فوشی حر؛
۹. علامه مجلسی (ره) كه مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ
حُرّ عاملی بوده است. شیخ
حُرّ در موارد زیادی در كتاب امل الآمل تصریح كرده كه از مرحوم مجلسی حدیث نقل كرده است؛
۱۰. فیض کاشانی (ره)؛
۱۱. علامه
مولی محمدطاهر فرزند
محمدحسن شیرازی نجفی؛
۱۲. علامه
شیخ علی مؤلف «
الدر المنثور» از نوادگان شهید ثانی؛
۱۳. علامه
سید علی فرزند
علی موسی عاملی؛
۱۴. علامه محقق
آقا حسین خوانساری، شارح كتاب
دروس؛
۱۵. علامه سید هاشم بحرانی، صاحب
تفسیر البرهان؛
۱۶. علامه
مولا محمد کاشانی مقیم
قم.
حرّ عاملی، علاوه بر ظهیری، از کسان بسیاری اجازه روایت داشته است، از جمله از علی
بن محمود عاملی، که طریق اتصال روایی
حرّ عاملی به برخی عالمان جبل
عامل بوده است.
و
محمدباقر مجلسی، که به یکدیگر اجازه روایت داده‌اند
(برای متن اجازه شیخ
حرّ به علامه مجلسی رجوع شود به
بحار الانوار.
)
حرّ عاملی در وسائل الشیعه
فهرست کاملی از استادان و طرق خود در روایت آثار امامیه را ذکر کرده است.
شیخ
حر عاملی در میان فقها، محدّثان و ادیبان عصر خود کاملا شناخته شده بود و بزرگان بسیاری او را ستوده‌اند.
سید علی‌خان مدنی، شارح
صحیفه سجادیه درباره ایشان می‌فرماید:
«شیخ
محمد بن حسن
بن علی
بن محمد حر شامی
عاملی، شخصیتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است که سخن، در معرفی او ناتوان است. فواید ارزشمند نوشته‌هایش تمام جهان را فرا گرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمین‌ها را از قطرات حیات بخش بارانش سیراب ساخته است. تالیفات او بر پیشانی روزگار همچون مروارید می‌درخشد و کلماتش در میان سطرها همچون گوهرهایی گران‌بها و کنار هم چیده شده است».
صاحب مقابس الانوار درباره ایشان می‌فرماید: «عالم فاضل، ادیب،
فقیه، محدث کامل، جمع‌آورنده روایات و احادیث، و مرتب‌کننده آن اسرار نورانی، شیخ
محمد بن حسن
حر عاملی مشغری طوسی که
خداوند با فضل قدوسی خود با ایشان رفتار نماید...».
علامه امینی در کتاب «
الغدیر» درباره ایشان می‌فرماید: «او مرواریدی بر تاج زمان و نقطه‌ای درخشان بر پیشانی فضیلت است. هرگاه در پی شناخت ایشان برآیی، ایشان را آگاه به هر فنی خواهی یافت. جملات مدح و ستایش در معرفی او ناتوانند. گویا او تندیس
علم و
دانش و ادب و تجسم فضل و کمال است. از آثار او، نگارش احادیث ائمه اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) در اثبات امامت و نشر فضایل و جمع‌آوری احکام و حکمت‌ها و مدح و ستایش آنان است و تالیفات ارزشمندش یاد او را جاودان ساخته است».
محدث قمی درباره او می‌نویسد:
«
محمد بن حسن
بن علی مشغری، شیخ محدثان و بافضیلت‌ترین متبحران، عالم، فقیه هوشیار، محدث پارسا، ثقه جلیل‌القدر و سرچشمه بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تالیفات سودمندی است».
شیخ
حر عاملی در میان فقها، محدّثان و ادیبان عصر خود کاملا شناخته شده بود و کسانی چون
محمد بن علی اردبیلی،
سیدعلی‌خان مدنی،
ضیاء
الدین یوسف بن یحیی حسنی صنعانی و شیخ
عبداللّه بن صالح سماهیجی،
وی را ستوده‌اند.
شیخ
حر عاملی تا سن چهل سالگی در
جبل عامل زندگی می‌کرد و در طول این مدت دو بار به سفر حج مشرف شد.
حرّ عاملی در ۱۰۷۳ از جبل
عامل به
عراق رفت و سپس برای زیارت
امام رضا (علیه‌السلام) راهی
ایران شد و چون
مشهد را برای اقامت مناسب دید، تا آخر عمر در آنجا ماند و به تدریس و تألیف پرداخت.
در سال ۱۰۸۸ ق،
(که رؤیایی از سفر سوم حج خود نقل کرده است) ترک‌های تحت امر حکومت عثمانی عده‌ای ایرانی را به اتهام واهی آلوده کردن
خانه خدا به کثافت، قتل‌عام کردند در حالی که شیخ
حر عاملی دو روز قبل از این واقعه به شیعیان گوش‌زد کرده بود که اینها در پی بهانه‌ای برای کشتار شما هستند و شما از خانه‌هایتان خارج نشوید. در این واقعه وی، توسط
سید موسی بن سلیمان، یکی از اشراف
مکه و از سادات حسنی، نجات یافت و از طریق
یمن به عراق رفت.
محمدامین محبی به این واقعه اشاره کرده، اما به اشتباه، مطالب راجع به نذر
محمد بن علی حرّ عاملی را به شیخ
حرّ عاملی نسبت داده هر چند در این‌که چنین حادثه‌ای برای شیخ
حرّ رخ داده باشد، تردید است.
حسنی صنعانی ــ که منبع محبی در شرح‌حال
حرّ عاملی بوده ــ ماجرای نذر را در شرح حال
محمد بن علی
حرّ عاملی آورده است.
شیخ
حرّ عاملی در مدت اقامتش در ایران، دو بار برای زیارت
عتبات به عراق سفر کرد.
یک‌بار نیز به اصفهان رفت و در همان سفر علامه مجلسی را ملاقات کرد و از او اجازه روایت گرفت.
هنگامی که شیخ
حرّ عاملی به مشهد بازگشت، از طرف شاه ایران منصوب به مقام «قاضی القضاتی» و شیخ‌الاسلامی خراسان گردید، گرچه از پذیرش آن خودداری می‌کرد.
و بعد از مدت کوتاهی از علمای بزرگ آن سامان گشت. او در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشکیل داده و شاگردان و علمای فراوانی را تربیت نمود. مجلس درس او مملو از طلاب مخلص و کوشا در طلب علوم آل البیت (علیهم‌السّلام) بود. وی در آن شهر مقدس تالیفات ارزشمندی را نیز به نگارش درآورده است.
شیخ
حرّ چهار پسر به نام‌های
محمدرضا،
حسن،
احمد،
محمود و دختری داشت که به امّ سید صالح مشهور بود و همسر شاگرد
حرّ عاملی،
سید محمد بن ابراهیم شرف‌الدین، (نیای مادری
سید حسن صدر) بود.
از محمدرضا، همچون پدرش، به عنوان فقیه و محدّثی اخباری یاد شده است. از جمله آثار او تدوین مجموعه‌ای از اشعار
شیخ بهایی بوده است.
وی در ۱۱۱۰ درگذشت و در کنار پدرش به خاک سپرده شد.
برادر کوچک‌تر
حرّ،
احمد بن حسن، نیز از عالمان امامی بود و به تاریخ‌نگاری علاقه خاص داشت. وی کتابی در
تفسیر قرآن، دو اثر تاریخی، حاشیه‌ای بر
المختصر النافع و چند اثر دیگر تألیف کرده است.
کتاب
الدُّر المَسْلوک فی أخبار الأنبیاء و الأوصیاء و الخلفاء و الملوک او تاریخ عمومی است که در آن به ذکر حوادث تا سال ۱۸۰۶ پرداخته (برای نسخه‌های کتاب رجوع شود به
) و در پایان، اطلاعاتی درباره خود، مانند سفر به عتبات در ۱۰۷۰، سفر حج در ۱۰۷۱ و مجاورت در مشهد در ۱۰۸۴ ذکر کرده است. وی در این بخش از کتاب خود اشاره کرده که در ۱۰۸۴ که وی در مشهد سکونت گزیده بود، زلزله‌ای رخ داد که به ویرانی گنبد حرم و دو مناره مسجد جامع انجامید و به فرمان شاه سلیمان صفوی، بار دیگر بناهای ویران شده، بازسازی شد. وی بعد از درگذشت برادرش، شیخ
حرّ، شیخ‌الاسلام مشهد شد. در ۱۱۱۵ شاه سلطان حسین او را به اصفهان فراخواند. در ۱۱۲۰ فرزندش صالح به دنیا آمد. پس از این تاریخ اطلاع دیگری از او در دست نیست.
دیگر برادر
حرّ عاملی، شیخ زین‌العابدین، نیز از عالمان امامی بوده و شعر نیز می‌سروده است. شرحی با عنوان
المناسک المَرویة فی شرح الإثنَیْ عشریة الحَجّیة بر رساله حج شیخ بهایی و اثری در تاریخ به
زبان فارسی نوشته است. وی در هنگام بازگشت از سفر حج، در ۱۰۷۸ در
صنعا درگذشت.
دیگر برادر
حرّ، شیخ علی، نیز عالمی فاضل بود که نزد پدرش و شیخ
حرّ تحصیل کرد. وی در ۱۰۷۸ درگذشت.
مجلس درس
حرّ عاملی بسیار پر رونق بود. او شاگردان بسیاری، خاصه در دوران اقامت در مشهد، پرورش داد.
از جمله شاگردان و کسانی که از
حرّ اجازه روایت داشتند، این اشخاص بودند: دو فرزندش، محمدرضا و حسن،
سید محمدصالح بن محمدباقر رضوی، (برای متن اجازه رجوع شود به
)
محمدفاضل بن محمدمهدی مشهدی، (برای متن اجازه رجوع شود به
)
نورالدین جزایری،
محمود بن عبدالسلام بحرانی،
محمدصالح قزوینی، و محدّث پرکار، مهذب
الدین احمد بن عبدالرضا بصری.
(برای دیگر شاگردان او به این منابع رجوع کنید
).
از شمار بسیار شاگردان و آنان كه از شیخ
حر روایت نقل كرده‌اند می‌توان به افراد ذیل اشاره كرد:
۱. شیخ
مصطفی حویزی فرزند
عبدالواحد بن سیار حویزی.
۲.
سید محمد حسینی اعرجی فرزند محمدباقر.
۳.
سید محمد فرزند
محمد بدیع رضوی.
۴.
سید محمد موسوی عاملی فرزند
علی بن محیی‌الدین.
۵. مولا
محمدتقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی (متوفی ۱۰۵۸ ه. ق.).
۶. مولا
محمدتقی دهخوار قانی قزوینی.
۷.
سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.
۸. مولا
حسن بن محمدطاهر قزوینی طالقانی.
۹. محدث مولا
محمدصالح هروی.
۱۰. حاج
محمود میمندی.
۱۱. علامه محمدباقر مجلسی (صاحب
بحار الانوار).
۱۲. شیخ
ابوالحسن بن محمد نباطی عاملی.
۱۳.
سید محمد بن زین‌العابدین موسوی عاملی.
شیخ
حرّ عاملی در تبویب کتاب‌های خود شیوه‌ای خاص داشته و بیشتر آثارش را در دوازده باب سامان داده است.
وی در بسط آرای اخباریان سهم مهمی داشته و آثار متعددی در دفاع از این جریان فقهی تألیف کرده است. (برای فهرست آثار وی رجوع شود به
![وسایل الشیعه]()
مهم‌ترین و مشهورترین اثر شیخ
حرّ عاملی، یعنی تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، که از مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پرمراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است، متأثر از چنین رویکردی نگاشته شده است.
شیخ
حرّ عاملی بعدها، با حذف اسانید و مکررات وسائل الشیعة، کتاب
هدایة الأمة الی أحکام الأئمه را تألیف کرد.
(برای اطلاع بیشتر درباره این کتاب رجوع شود به
)
از جمله آثار شیخ
حرّ در تبیین آرای اخباریان،
تحریر وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعه (تألیف در ۱۰۹۸) است که شرحی ناتمام بر وسائل الشیعة و از آثار متأخر دوران حیات اوست؛ جواب رسالة فی الاجتهاد، که در ضمن کتاب
الفوائد الطوسیه چاپ شده است و نیز بخش‌های پایانی وسائل الشیعه از همین مقوله است. وی در تحریر، از استدلال‌های استرآبادی در
فوائد المدنیه نیز بهره برده است.
یوسف بن احمد بحرانی اشاره کرده که بحث از عدم جواز همسری هم‌زمان با دو سیده از نسل
حضرت فاطمه (سلام‌اللّه‌علیها)، از زمان شیخ
حرّ که روایت‌های دالّ بر این موضوع را در یک باب گرد آورده، رواج یافته است
موضوعی که بعدها یکی از شاخص‌های اخباری‌گری و از مسائل مورد منازعه میان
اخباریان و
اصولیان شد.
کتاب
الجواهر السَنیة فی الاحادیث القدسیه ــ که به تصریح خود وی نخستین کتاب شیعی در گردآوری
احادیث قدسی و اولین کتاب خود او بوده است ــ دیگر اثر حدیثی اوست که نسخه‌های خطی متعدد آن حکایت از تداول آن دارد.
حرّ عاملی به مسائل زمانه خود توجه فراوانی داشته و بسیاری از نگاشته‌های او پاسخ به مشکلات فکری و مباحث فقهی متداول عصر وی بوده است. جدّی شدن برخورد با صوفیان در روزگار شاه سلیمان اول صفوی و لزوم نوشتن رساله‌هایی در نقد آنان، سبب نگارش رساله‌های متعدد شد،
از جمله
حرّ عاملی الرسالة الاثنا عشریة فی الرد علی الصوفیه را تألیف کرد.
مطرح شدن بحث
غنا توسط
محمدباقر سبزواری (متوفی ۱۰۹۰)، به نگارش رساله‌های متعددی در رد یا تأیید نظر سبزواری انجامید
و
حرّ عاملی نیز در این‌باره
رسالة فی الغناء را نگاشت
و در آثار دیگر خود نیز به بحث درباره این مسئله پرداخت، از جمله در فایده بیست‌وهفتم کتاب الفوائد الطوسیه
و باب دهم الرسالة الاثنا عشریه.
وی در رسالة فی الغناء، بدون اشاره به نام محقق سبزواری و فیض کاشانی، به رد آرای آن دو پرداخته است. این رساله بر اساس تنها نسخه خطی شناخته شده آن در کتاب غناء،
موسیقی منتشر شده است.
پس از آنکه تاجران پرتغالی توتون را به ایران وارد کردند، بحث از
استعمال آن، به عنوان مسئله فقهی مستحدَثه، مطرح شد و فقها در این‌باره رساله‌هایی نوشتند.
حرّ عاملی نیز بر اساس مبنای اخباریان در شبهات تحریمی،
رسالة فی حرمة شرب التتن را در جایز نبودن
استعمال توتون نگاشت. رساله او در حقیقت تلخیص نگاشته‌ای از شیخ
علی‌نقی کمره‌ای است (متوفی ۱۰۶۰) که شیخ
حرّ مطالبی بر آن افزوده است.
مهدی لاجوردی حسینی و
محمد درودی و
رسول جعفریان متن این رساله را منتشر کرده‌اند.
حرّ عاملی رساله‌ای نیز درباره نام
امام عصر تألیف کرده است با عنوان
کشف التعمیة فی حکم التسمیه، در نقد کتاب
شرعیة التسمیه از
میرداماد، که کسان دیگری نیز بر آن ایراد گرفته‌اند.
در مسئله نماز جمعه،
حرّ عاملی از قائلان به
وجوب تعیینی بوده
و در
رسالة الجمعه، ضمن دفاع از وجوب تعیینی، احتمالاً به ایرادات تند
میر حسین کرکی (متوفی ۱۰۰۱) بر فتوای
شهید ثانی مبنی بر وجوب تعیینی نماز جمعه، سخن گفته است.
متن این رساله در ضمن الفوائد الطوسیه ــ که شیخ
حرّ در آن بیشتر به حل مشکلات حدیثی و دشواری‌های فهم برخی احادیث پرداخته ــ آمده اما در چاپ الفوائد الطوسیه، این رساله از قلم افتاده است.
(برای نسخه‌های الفوائد الطوسیه رجوع شود به
) همچنین
حرّ عاملی در کتاب الفوائد الطوسیه به مسائل دیگری نیز پرداخته است، از جمله به مسئله تعیین قبله،
که از زمان محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) اختلافاتی پدید آورده بود.
کتاب دیگر شیخ
حرّ عاملی،
الفصول المهمة فی اصول الأئمه است. شیخ
حرّ بعد از نگارش کتاب وسائل‌الشیعه که در آن احادیث فقهی را گردآوری کرده بود، در این کتاب به گردآوری احادیث در مسائل اعتقادی، اصول فقه و مسائل دیگر پرداخته است. وی در این اثر در پنج بخش، نخست بخش اصول اعتقادی در یکصد و بیست باب احادیث وارده در باب
عقل،
خدا،
نبوت،
امامت و مسائل دیگر اعتقادی را گردآوری کرده است. در بخش دوم که به بحث
اصول فقه اختصاص یافته، در هشتاد و شش باب، روایات ناظر به مباحث اصول فقه چون حجیت خبر و شیوه نقل و اخذ آن، جمع بین روایات و دیگر مباحث اصول تنظیم کرده است. در سه بخش دیگر کتاب، وی فصلی را به ذکر کلیات ابواب فقه، احادیث طبی و آخرین فصل کتاب را با عنوان نوادر به روایات مربوط به مسائل مختلف دیگر اختصاص داده است. این کتاب چندین‌بار به چاپ رسیده است.
شیخ
حرّ عاملی اثری مفصّل با عنوان
إثبات الهُداة بالنصوص و المعجزات تألیف کرده که در شرح حال و اثبات امامت و بیان معجزات
معصومان (علیهم‌السلام)، و مشتمل بر بیست هزار حدیث با هفتاد هزار سند است.
او در کتاب به منابع فراوانی که از آنها بهره گرفته، اشاره کرده و در مقدمه کتاب، از نبود اثری جامع در بیان نصوص دالّ بر امامت امامان دوازده‌گانه و بیان معجزات آنها که خواننده را از مراجعه به کتاب‌های مختلف و صرف وقت فراوان برای یافتن روایات چنین موضوعاتی بی‌نیاز کند، سخن گفته است؛ وی از همین‌رو، تصمیم به گردآوری تمام این اخبار در کتاب حاضر گرفته است. شیخ
حرّ در ادامه خاطرنشان کرده که احادیث متواتر ناظر به موضوع مورد بحث را از کتاب‌های اهل سنّت نیز نقل کرده است.
پیش از آغاز بحث، شیخ
حرّ، بحث نسبتآ مفصّلی درباره دلایل وجوب نبوت و امامت ارائه کرده
و سپس فهرست کتاب‌هایی را که در تألیف این اثر از آنها بهره جسته آورده است،
سپس در بخش‌های دیگر کتاب، مطالب مربوط به هر بخش را با ذکر منبع خود از منابع تألیف کتاب، نقل کرده است.
(برای اطلاع بیشتر درباره کتاب رجوع شود به
)
شیخ
حرّ عاملی، در
الایقاظ من الهَجْعَة بالبرهان علی الرِجعة، با آوردن بیش از ۶۴ آیه و ۶۰۰ حدیث برای اثبات
رجعت، به این موضوع پرداخته است.
شیخ
حرّ این کتاب را در دوازده فصل تنظیم کرده و به تفصیل تمام روایات ناظر به بحث رجعت را از متون مختلف حدیثی امامیه گردآوری کرده است. این کتاب با تصحیح
سید هاشم رسولی محلاتی و ترجمه
احمد جنتی (تهران ۱۳۶۲ش) به چاپ رسیده است.
امل الآمل فی علماء جبل عامل، کتابی است در شرح حال عالمان شیعه جبل
عامل و دیگر سرزمین‌ها. تعلیقات و تکمله‌های متعددی بر این کتاب نوشته شده است.
شیخ
حرّ عاملی در
الصحیفة السجادیة الثانیه، دعاهای دیگری را که از
امام سجاد (علیه‌السلام) در منابع امامیه نقل شده اما در
صحیفه سجادیه ذکر نشده، گردآوری کرده است. این کتاب بارها به چاپ رسیده و نسخه‌های خطی متعددی از آن موجود است.
حرّ عاملی شعر نیز می‌سروده که بیشتر آنها در دیوانش (مشتمل بر بیش از بیست هزار بیت و بیشتر در مدح
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان (علیهم‌السلام)) مضبوط است. نسخه‌ای از دیوان او به خط مؤلف در کتابخانه ملی ملک و نسخه‌ای در
کتابخانه آیت‌اللّه حکیم در
نجف باقی است
که احتمالا اثری جز تاریخ الأئمة المعصومین (علیهم‌السلام) (یا ارجوزة فی تواریخ المعصومین علیهم‌السلام و النظام فی تواریخ المعصومین( علیهم‌السلام)) است که در چندین نسخه باقی مانده است.
با توجه به این‌که
حرّ عاملی در شرح‌حال استادش، شیخ زین
الدین بن محمد بن حسن، درباره از میان رفتن اشعار خود سخن گفته، احتمالاً دیوان وی تنها مشتمل بر اشعار او در هنگام اقامتش در ایران است و مجموعه اشعاری که در جبل
عامل سروده، اثر دیگری است. اسعد طیب بخشی از دیوان وی (با نام تخمیس لامیة العجم) را منتشر کرده است.
حرّ عاملی چندین منظومه تعلیمی مانند منظومه در ارث، زکات، هندسه
(درباره منظومه هندسه رجوع شود به
) و تاریخ پیامبر و
ائمه (علیهم‌السلام) و غدیریه و اشعار فراوانی در رثای برخی معاصران خود سروده است. (برای نمونه‌ای از اشعار وی به این منابع رجوع کنید.
) وی با برخی معاصران و همدرسان خود مکاتبات منظوم و منثور داشته و برخی از مکاتباتش با
سید جمال‌الدین عاملی را در امل الآمل
نقل کرده است.
هیئت علمای جبل
عامل در ۲۰
صفر ۱۴۱۹/ ۲۶ خرداد ۱۳۷۷ مراسمی، با حضور عده‌ای از محققان، در بزرگداشت شیخ
حرّ برگزار کرد که مجموعه مقالات آن با عنوان الحر
العاملی در ۱۴۲۰/ ۱۳۷۸ش در
بیروت منتشر شد.
۱.
خلق الکافر؛
۲.
بدایة الهدایه؛
۳. تعلیقه‌ای بر كتاب مزار تألیف علامه نسب‌شناس مرحوم
سید شرف‌الدین علی حسینی مرعشی حائری (متوفای ۱۳۱۶ ق)؛
۴. اجازات: در بردارنده انبوه اجازه‌های پیشینیان است؛
۵.
نزهه الاسماع فی الاجماع: اقسام و احكام اجماع در آن بیان شده است؛
۶. كتابی در رجال؛
۷. كتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه (علیهم‌السّلام)؛
۸. كتابی درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو؛
۹. كتابی در ردّ نظرات اهل سنت؛
۱۰. وصیت به پسرش علامه شیخ محمدرضا (به شیوه
کشف المحجه علامه
سید بن طاووس)؛
۱۱. كتابی پیرامون زیارتگاه‌ها و زیاتنامه‌ها؛
۱۲. كتابی در اخلاق: كتاب
طهارة الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتی كه از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است؛
۱۳. كتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «
حدیث منزلت»؛
۱۴. دیوان امام زین‌العابدین (علیه السّلام) كه اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم كرده است (در
بمبئی چاپ شده است)؛
۱۵. حاشیه بر كتاب
اصول کافی مرحوم
کلینی؛
۱۶. حاشیه بر كتاب «
من لا یحضره الفقیه» مرحوم
شیخ صدوق؛
۱۷. حاشیه بر كتاب
تهذیب شیخ طوسی (ره)؛
۱۸. حاشیه بر
استبصار شیخ طوسی (ره)؛
۱۹. رساله‌ای در مناظره خود با بعضی از علمای
اهل سنت در سفر حج؛
۲۰.
خاتمة الوسائل.
![مقبره شیخ حر عاملی]()
برادر شیخ
حر عاملی در کتاب «
الدر المسلوک» درباره وفات ایشان می‌فرماید: «در روز ۲۱
رمضان سال ۱۱۰۴ ق، غروب خورشید فضیلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و
عمل و عبادت، شیخ الاسلام و المسلمین، جانشین فقها و روات شیعه، سخنگوی هدایت امت و حیات شریعت، راست‌گو در روایات و نقل معجزات وسائل الشیعه، امام خطیب و شاعر ادیب، بنده حقیقی پروردگار بزرگ و بلند مرتبه، شیخ ابوجعفر
محمد بن حسن
حر عاملی واقع شد. او سفر کرده به سوی رحمت خدایش در جوار هشتمین امام شیعیان
علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) است. او برادر بزرگ من بود و من در مسجد زیر گنبد در کنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ایوان حجره‌ای در صحن روضه در کنار مدرسه میرزا جعفر دفن نمودیم. او ۷۲ سال سن داشت.»
در سال‌های اخیر مقبره‌ای برای او ساخته‌اند و یکی از بست‌های پیرامون
حرم رضوی که در جهت قبر او قرار دارد، «بست شیخ
حرّ» نامیده شده است.
(۱) آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن.
(۲) اردبیلی،
محمد بن علی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) افندی اصفهانی، عبداللّه
بن عیسی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱.
(۴) امین.
(۵) بحرانی، یوسف
بن احمد، الحدائق‌الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش،.
(۶) بحرانی، یوسف
بن احمد، لؤلؤةالبحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
(۷) بصری،
احمد بن عبدالرضا، فائق‌المقال فی‌الحدیث و الرجال، چاپ
محمود نظری، تهران ۱۳۸۱ش.
(۸) جزایری، عبدالله
بن نورالدین، الاجازةالکبیرة، چاپ
محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
(۹) جعفریان، رسول، صفویه در عرصه
دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
(۱۰) عبدالمجید
حرّ، معالم الادب
العاملی: من بدایة القرن‌الرابع الهجری/ العاشر المیلادی حتی نهایة القرن الثانی عشرالهجری/ الثامن عشر المیلادی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۱)
حر عاملی،
محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، با شرح و ترجمه فارسی
محمد نصرالهی، تهران.
(۱۲)
حر عاملی،
محمد بن حسن، اجازةالحرّ
العاملی، چاپ قیس عطّار، علوم‌الحدیث، ش ۱۹ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۲۷).
(۱۳)
حر عاملی،
محمد بن حسن، امل‌الآمل، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
(۱۴)
حر عاملی،
محمد بن حسن، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، (قم) ۱۴۲۲.
(۱۵)
حر عاملی،
محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
(۱۶)
حر عاملی،
محمد بن حسن، رسالة فی‌الغناء، چاپ رضا مختاری، در غنا، موسیقی، به کوشش رضا مختاری و محسن صادقی، ج ۱، قم ۱۳۷۶ش.
(۱۷)
حر عاملی،
محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و
محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
(۱۸) حسنی صنعانی، یوسف
بن یحیی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۹) حسینی اشکوری،
احمد، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴.
(۲۰) حکیم، محمدحسین ، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، قم ۱۳۸۲ش.
(۲۱)
حامد خفاف، «الشیخ محمدبن‌الحسن الحرّالعاملی: نظرة علی تراثةالهندسی»، در سلسله مؤتمرات هیئة علماء جبل
عامل، مؤتمرالاول: الحرّالعاملی (۲۰ صفر ۱۴۱۹ه)، بیروت: دارالثقلین، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۲۲) موسوی خوانساری،
محمد باقر، روضات الجنات.
(۲۳) سماهیجی، عبداللّه
بن صالح، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
(۲۴) سمعانی.
(۲۵) صدر، حسن، تکملة امل‌الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
(۲۶) طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ش.
(۲۷) آصف فکرت،
محمد، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۲۸) قرقلو، کیومرث، «برداشت‌های صوفیان از قدرت فقها در ایران اواخر سده ۱۱/:۱۷ تصویر ملامحمدطاهر قمی در دو رساله جدلی صوفیانه»، فصلنامه مطالعات تاریخی ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش ۵ـ۶ (پاییز ـ زمستان ۱۳۸۳).
(۲۹) قمی، عباس، حماسه کربلا، ترجمه ابوالحسن شعرانی، چاپ حسن اردشیری لاجیمی، قم ۱۳۸۴ش.
(۳۰) قمی، عباس، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، چاپ ناصر باقری بیدهندی، ج ۲، قم ۱۳۸۵ش.
(۳۱) مجلسی، بحار الانوار.
(۳۲) محبی، محمدامین
بن فضل‌اللّه، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، بیروت: دارصادر.
(۳۳) محبی، محمدامین
بن فضل‌اللّه، نفحةالریحانة و رشحة طلاءالحانة، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، (قاهره) ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱.
(۳۴) مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه
محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
(۳۵) مدنی، علی‌خان
بن احمد، سلافةالعصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
(۳۶) مدنی بجستانی،
محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران ۱۳۸۵ش.
(۳۷) مرعشی نجفی، شهاب
الدین، الاجازةالکبیرة، او الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم
محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۱۴.
(۳۸) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
(۳۹) مهاجر، جعفر، جبل
عامل بین الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل
عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، دمشق ۲۰۰۵.
(۴۰) مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۴۱) ولائی، مهدی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تحقیق و بازنگاری از محمدرضا رضاپور، مشهد ۱۳۷۹ش.
(۴۲) یاقوت حموی.
(۴۳) مروّه، علی، التشیع بین جبل
عامل و ایران، لندن ۱۹۸۷.
الفصول المهمة فی اصول الائمة (کتاب)؛
جهاد النفس وسائل الشیعه (افراسیابی)؛
آداب معاشرت از دیدگاه معصومان (کتاب)؛
اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات (کتاب)؛
هدایة الامة (کتاب)؛
الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة (کتاب)
• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
•
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حرّعاملی»، شماره۶۰۲۴. •
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شیخ محمد حسن حرّ عاملی»، تاریخ بازیابی ۱۳۸۹/۱۰/۱۰.
