شکل چهارم مختلطات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شکل چهارم مختلطات، به‌معنای قیاس مرکب از
قضایای موجهه و به هیئت
شکل چهارم است.
انتاج اَشکال اربعه مشروط به شرایطی است که برخی از آنها مشترک میان همه اَشکال است که از آنها تحت عنوان «شرایط عمومی اشکال» یاد می‌شود و برخی دیگر، شرایط اختصاصی‌اند که نسبت به هر شکل متفاوت از شکل دیگرند. از سوی دیگر، این شرایط به لحاظ
کمّ،
کیف و
جهت، به شرایط کمّی، کیفی و جهتی تقسیم می‌شوند. شرایط جهتی به اَشکال مختلطات اختصاص دارند که قضایای تشکیل‌دهنده قیاس در آن اَشکال، از نوع قضایای موجّهه‌اند و اما شرایط کمِّی و کیفی، بین اَشکال مختلطات و مطلقات مشترک‌اند.
شرایط انتاج شکل چهارم مختلطات، به لحاظ کمّ و کیف، با شکل چهارم مطلقات فرقی ندارد، اما شرایط انتاج این شکل به لحاظ جهت متفاوت است.
شرایط شکل چهارم به لحاظ کمّ و کیف را به دو صورت بیان کرده‌اند. بعضی گفته‌اند که شرایط شکل چهارم مردّد بین دو قاعده است یا اینکه هر دو مقدمه
موجبه و
صغرا نیز کلیه باشد و یا اینکه دو مقدمه در کیف (
سلب و
ایجاب) با هم اختلاف داشته باشند و یکی از آنها کلیه باشد.
بعضی دیگر، شرایط این شکل را چنین بیان کرده‌اند: هیچ‌یک از مقدمات این شکل نباید
سالبه جزئیه باشد و در جایی که هر دو مقدمه،
موجبه است صغرا باید کلّی باشد و اگر صغرا
موجبه جزئیه باشد کبرا باید
سالبه کلیه باشد.
۱. همه مقدمات باید فعلیه باشند و استعمال
قضیه ممکنه در این شکل جایز نیست.
۲. قضایای سالبه موجهه‌ای که در این شکل به کار می‌روند باید قابل
انعکاس باشند. یعنی یکی از قضایای:
سالبه ضروریه مطلقه،
سالبه دائمه مطلقه،
سالبه عرفیه عامه،
سالبه عرفیه خاصه،
سالبه مشروطه عامه و
سالبه مشروطه خاصه باشند.
۳. صغرای این
شکل باید ضروریه و یا دائمه باشد و در غیر این صورت، لازم است عرفیه عامه بر کبرای آن صدق کند؛ یعنی از قضایای منعکسة السوالب باشد.
۴. کبرا در ضرب ششم باید از قضایای شش‌گانه‌ای باشد که سالبه آنها قابل انعکاس است.
۵. صغرا در ضرب هشتم باید یکی از دو خاصه (مشروطه خاصه یا عرفیه خاصه) باشد و کبرا یکی از قضایایی باشد که عرفیه عامه بر آن صادق است.
تعداد شکل‌های قیاس مختلط، مانند اَشکال مطلقات چهارتاست. و معیار اول، دوم، سوم و یا چهارم بودن هر شکل نیز دقیقاً مثل مطلقات است؛ یعنی تابع جایگاه
حد وسط در موضوع و محمول یا
مقدم و
تالی است، ولی ضروب آنها بیشتر ازضروب اشکال مطلقات است، با این بیان که هر یک از دو مقدمه قیاس، ممکن است به یکی از اصناف جهات (مرکب یا بسیط) موجه شود؛ پس برای هر ضربی از شکلی به تعداد حاصلضرب اقسام موجهات در خودش اختلاط متصور است. اگر تعداد قضایای موجهه اعم از بسیطه و مرکبه را سیزده قسم به حساب آوریم، حاصلضرب ۱۳ در ۱۳، ۱۶۹ صورت می‌شود. شکل چهارم به حسب جهت، پنج شرط دارد و ضروبی که دارای شرایط جهتی این شکل باشند، منتج، و ضروب فاقد شرایط، عقیم و غیر منتج‌اند.
ضرب‌های منتج این شکل بر اساس شرایط پنج‌گانه، پنج عددند؛ پنج ضرب از
قضایای بسیط و سه ضرب از
قضایای مرکب که عبارت‌اند از:
۱. ضرب اول، مرکب از دو
موجبه کلیه و نتیجه آن
موجبه جزئیه است. صور منتج از اختلاطات در این ضرب، ۱۲۱ صورت است که حاصلضرب موجهات فعلیه یازده‌گانه در خود آنهاست.
۲. ضرب دوم، مرکب از دو
موجبه است که صغرای آن کلی و کبرای آن
جزئی و نتیجه آن
موجبه جزئیه است. تعداد صور منتج از اختلاطات در این ضرب هم مانند ضرب اول است.
۳. ضرب سوم، مرکب از دو کلیه است که صغرای آن سالبه است. تعداد صور منتج از اختلاطات در این ضرب، ۴۶ صورت می‌شود که حاصلضرب صغریین دائمتین با فعلیات یازده‌گانه، و صغریات مشروطتین و عرفیتین با شش تا
سالبه منعکسه است.
۴. ضرب چهارم، مرکب از دو کلیه است که کبرای آن سالبه و نتیجه آن سالبه
جزئیه است. تعداد صور منتج از اختلاطات در این ضرب ۶۶ صورت می‌شود که حاصلضرب صغریات فعلیه یازده‌گانه با شش تا سالبه منعکسه است.
۵. ضرب پنجم، مرکب از صغرای
موجبه جزئیه و کبرای سالبه کلیه و نتیجه آن
سالبه جزئیه است. تعداد صور منتج از اختلاطات در این ضرب هم مانند ضرب چهارم (۶۶ صورت) است.
۶. ضرب ششم، مرکب از صغرای
موجبه کلیه و کبرای سالبه
جزئیه قابل انعکاس است. تعداد صور منتج از اختلاطات در این ضرب دوازده صورت است که حاصلضرب صغریین خاصتین با شش تا سالبه منعکسه است.
۷. ضرب هفتم، عکس ضرب ششم است، به شرط آنکه یک قضیه عرفیه عامه با کبرای آن صادق باشد. تعداد صور منتج از اختلاطات در این ضرب ۲۲ صورت است که حاصلضرب کبریین خاصتین با فعلیات یازده‌گانه است.
۸. ضرب هشتم، مرکب از صغرای
سالبه کلیه و کبرای
موجبه جزئیه است که هر دو یا مشروطه بسیطه و یا عرفیه بسیطه باشند و یا اینکه یکی مشروطه و دیگری عرفیه، و صغرای این دو خاصه باشد. تعداد صور منتج از اختلاطات در این ضرب، مانند ضرب ششم (دوازده صورت) است.
مختلطات ضروب شکل چهارم به خلاف سه شکل دیگر از لحاظ عقیم یا منتج بودن و از لحاظ نوع نتیجه بر یک منوال نیست، بلکه نتایج ضرب اول این شکل (صغرا:
موجبه کلی، کبرا:
موجبه کلی، نتیجه:
موجبه جزئی) و ضرب دوم (صغرا:
موجبه کلی، کبرا:
موجبه جزئی، نتیجه:
موجبه جزئی) به یک منوال است و ضرب سوم (صغرا: سالبه کلی، کبرا:
موجبه کلی، نتیجه: سالبه کلی) حکم جداگانه دارد و ضرب چهارم (صغرا:
موجبه کلی، کبرا: سالبه کلی، نتیجه: سالبه
جزئی) و ضرب پنجم (صغرا:
موجبه جزئی، کبرا: سالبه کلی، نتیجه: سالبه
جزئی) در بیشتر اختلاطات متشابه‌اند، مگر در مواردی که کبرا از
قضایای وصفیه مرکبه باشد. ضرب سوم به شکل دوم مشابهت زیادی دارد و چهار ضرب دیگر به شکل سوم مشابهت دارند. تفصیل مختلطات شکل چهارم به دلیل اختلافات مذکور، در کتب منطقی در سه جدول جداگانه آمده است: یکی مشتمل بر مختلطات دو ضرب اول، دومی مشتمل بر مختلطات ضرب سوم و جدول سوم شامل ضرب چهارم و پنجم.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «شکل چهارم مختلطات»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۷.
