• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شورا در اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از دستورات و توصیه‌های اخلاقی و اجتماعی اسلام، همفکری و مشورت در امور فردی و اجتماعی است. در آیات قرآن و روایات اسلامی نیز به آن توصیه شده و برای مشورت، آثار و برکاتی بیان شده است. برای مشاور ویژگی‌هایی بیان شده همچنین برای هر یک از مشورت دهنده و مشاور وظائفی تعیین شده که به آنها اشاره خواهیم نمود.


مشورت و واژه‌های مترادف آن از ماده شور و در لغت از شار، «شارالعسل» به معنای بیرون آوردن عسل ناب از کندو گرفته شده‌است
[۱] ابن منظور، لسان العرب، ج۴، ص۴۳۴، بی جا، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
و در اصطلاح برخورداری از هم‌فکری در کارها و رای تخصصی خردمندان برای انتخاب‌ اصلح است.
[۲] قلعه‌جی، محمد، معجم الغة الفقها، ص۴۳۲، ریاض، دارالنفائس، ۱۴۰۸ق.
زیرا مشاوره موجب رهنمون شدن به سوی بهترین‌اندیشه و محکم‌ترین نظر و دور ماندن از خودپسندی و خودرایی است که گاه شکست‌های جبران ناپذیر را درپی‌دارد.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با وجود وحی، برخورداری از عصمت و قوای کامل عقلانی، بر اساس تعالیم قرآن کریم، همواره در تمام امور به جز احکام شرعی با یاران خویش رایزنی می‌کرد و بهترین راه را بر می‌گزید.
[۳] ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۱، ص۲۰، تحقیق مصطفی سقّا و دیگران، بیروت، دارالتراث العربی، ۱۹۸۵م.
بدان سبب که مسلمانان نیز به این سنت روی آورده
[۴] سیوطی، جلال الدین، الدرالمثور فی التفسیر بالمامور، ج۲، ص۹۰، قم، مکتبة المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
در زندگی شیوه خردمندان را در پیش گیرند تا از فرو غلطیدن در دام استبداد و خود رایی که سرانجامش سقوط و تباهی است،امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرمود: هرکس استبداد رای ورزد، هلاک می‌شود.
[۵] تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غررالحکم، ج۱، ص۷۵۲.    
بپرهیزند.

تاکید قرآن و سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مشورت ما را به دو نکته رهنمون می‌سازد:
۱) اهمیت مشورت و شورا را به مسلمانان یادآوری نموده و ‌روحیه مشورت را در عرصه‌های مختلف جامعه اسلامی، ایجاد و تقویت‌ ‌کند. زیرا فقدان این خصیصه، پایانی جز تباهی نخواهد داشت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این‌باره می‌فرماید: «هرگاه زمامدارانتان خودسر، توانگرانتان بخیل و امورتان بر مشورت برگزار نشد، زیر زمین برای شما بهتر از روی زمین خواهد بود».
[۶] قرطبی، ابو عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام‌القرآن، ج۱۶، ص۳۸، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۰۵ق.    

۲) مسلمانان، حتی آن‌ها که از‌ اندیشه و قوای عقلانی برتر برخوردارند، به مشورت نیازمندند و باید این سیره‌ را پس از آن‌حضرت به کار گیرند و از نتایج مطلوب آن برخوردار شوند و زندگی را براساس آن بنیان نهند.
رایزنی با مردم و توجه به دیدگاه‌های آنان نه تنها موجب دوری از استبداد می‌گردد، بلکه بهره‌گیری از توانایی‌ها و کسب آرا و‌ اندیشه‌های متقن را در پی‌دارد.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تعیین فرمانداران و استانداران، واگذاری مدیریت و حکومت بخشی از مناطق تحت اداره خویش و یا اعزام افراد برای تبلیغ با اصحاب مشورت می‌کرد.

۳.۱ - مشورت‌های پیامبر

 پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در چه اموری مشورت می‌کرد؟
قرآن کریم می‌فرماید: «هنگامی‌ که خدا و رسول او در موردی حکم کردند دیگر برای هیچ مرد و زن مؤمنی در امور خویش اختیاری نیست و باید از فرمان خداوند پیروی کنند و هر کس از فرمان خدا و پیامبر او سرپیچی کند، آشکارا گمراه شده است».
[۷] احزاب/سوره۳۳، آیه۳۶.    
بنابر‌این فقط احکام شرعی که حکم صریحی درباره آن‌ها از جانب خداوند صادر شده و لازم الاطاعه‌اند و مشورت در آن‌ها جایز نیست،
[۸] قرطبی، ابو عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام‌القرآن، ج۱۶، ص۳۷، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۰۵ق.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تمامی‌ امور دیگر با مردم مشورت می‌کرد و از آن میان بهترین رای را برمی‌گزید و در مواردی که نظر صحابه به زیان آنان بود، نظر خود را اعمال می‌نمود.
در جنگ بدر برای چگونگی روبرو شدن با دشمن با یاران خود مشورت نمود و از آنان خواست تا نظرهای خود را دربارهٔ نبرد با قریش بیان کنند، آیا پیش برویم و با دشمن بجنگیم یا از بیابان بدر باز‌گردیم؟ سران مهاجرین و انصار دو نظر متضاد دادند، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نظر انصار را که آماده نبرد بودند، پذیرفت.
[۹] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۴۷، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.    

در جنگ احد پیران قوم طرفدار قلعه‌داری و توقف در مدینه بودند، که با پرتاب تیر و سنگ از برج‌ها و پشت‌بامها از شهر دفاع کنند؛ در حالیکه جوانان، طرفدار نبرد در بیرون شهر بودند. و نظر پیران را، روشی زنانه تلقی می‌کردند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر خلاف رای خویش نظر دوّم را که رای اکثریّت بود، پذیرفت.
[۱۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۰۹، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.    

اصل مشورت در اسلام تا بدان پایه دارای اهمیت است که یکی از منابع صدور احکام (در امور مستحدثه) را "اجماع"؛ یعنی جمع نظر عالمان دینی قرار داده و آن را معتبر دانسته‌اند.


۳.۲ - ویژگی‌های مشورت

 قرآن کریم خطاب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «در تصمیمات خود با آنان به مشورت بپرداز، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکّل کنندگان را دوست ‌دارد
[۱۱] آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    
«وشاوِرهم فِی‌الاَمر فَاذا عزَمت فَتوکَّل عَلی‌الله اِنَّ اللهَ یُحب المُتوکِلین. و در آیه‌ای دیگر مشورت را از خصایص مهم مؤمنان دانسته و از آن در کنار نماز و انفاق یاد کرده
[۱۲] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۶۳، قم، دار الکتاب الاسلامیه، ۱۳۹۳ق    
[۱۳] شوری/سوره۴۲، آیه۳۶- ۳۹.    
و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را که مصداق انسان کامل است، بدان سفارش می‌کند».
[۱۴] آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    

بر اساس این آیات می‌توان گفت:
۱- در اسلام تصمیم نهایی و صحیح تصمیمی‌ است که بر مدار حق و راستی انجام گیرد نه براساس احساسات و خواسته‌های خودخواهانه.
۲- هنگام تصمیم گیری بر خدا توکل شود، تا علاوه‌ بر آرامش و اطمینان روحی و معنوی، او را در مواجهه با مشکلاتی که پیش رو دارد، شکیبا ‌سازد.

۳.۳ - فواید مشورت

 ۱- موجب رشد و آگاهی مشورت کننده نسبت به موضوع مورد مشاوره می‌شود. امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «آن که از خرد دیگران بهره جست، درست را از خطا باز شناخت».
[۱۵] امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۴۳۹۲، حکمت ۱۷۳.    

۲- حل مشکلات با هزینه‌های مادّی و معنوی کمتر و در زمان کوتاه تر امکان پذیر خواهد بود.
۳- کسب مهارت‌های جدید و شیوه به کارگیری آن. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این باره فرمود: «هیچ قومی‌ مشورت نکردند، جز آن که به بهترین امور هدایت شدند»
[۱۶] سیوطی، جلال‌الدین، الدرالنمثور، ج۱، ص۹۰.
[۱۷] سیوطی، جلال‌الدین، الدرالنمثور، ج۶، ص۱۰.
و خود در جنگ احزاب به پیشنهاد سلمان فارسی، خندق را که از تاکتیک‌های دفاعی ایرانیان بود و اعراب با آن آشنایی نداشتند با اصحاب حفر نمودند.
[۱۸] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۷۸، بیروت، دارصادر، داربیروت، ۱۳۸۵ق.    

۴- جلوگیری از گمراهی و شکست: کسی که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، موارد و مکان‌های‌ لغزش و اشتباه را می‌شناسد، به حقیقت دست یافته و رستگار می‌شود.
[۱۹] امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳۹۲، حکمت ۲۴۳.    

۵- ایجاد مسؤلیت‌پذیری در تمامی‌ آحاد مردم نسبت به حل مشکلات اجتماعی: «مشورت با مردم آنان را به تفکر و دقت در امور واداشته، جامعه را از گرفتار شدن در جمود فکری و بی‌تفاوتی باز‌داشته و رسیدن به بهترین راه حل‌ها را امکان‌پذیر می‌کند». از این‌رو مشورت را باب رحمت، مفتاح و برکت نامیده‌اند.
[۲۰] یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۰۶، بیروت، دار صادر، بی‌تا.    


۳.۴ - ویژگی‌های مشاور

 اگر چه مشورت در امور راه گشای مشکلات بسیاری است؛ اما اگر مشاور صلاحیت‌های لازم را دارا نباشد، نه تنها مشورت کننده بهره‌ای از آن نخواهد برد، بلکه زیان‌های آن بیش از منفعتش خواهد بود. پیامبر در صلح «حدیبیه» بر خلاف افکار عمومی‌یارانش که با اصل صلح و برخی از مفاد آن مخالفت بودند با مشرکان پیمان صلح بست و اعتراض صحابه را نادیده گرفت. گذشت زمان نیز ثابت کرد که عمل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به نفع مسلمانان بوده است.
[۲۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۶۰۷، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.

از این‌رو اسلام، ویژگی‌هایی برای مشاور برمی‌شمرد تا مشورت ثمربخش باشد:
۱- خدا ترسی: وجود این خصلت در مشاور او را مورد اعتماد قرار داده و از طرح راه‌هایی که خشنودی خدا در آن نیست و یا در نظر گرفتن منافع خویش برحذر باشد و از سر نیک‌اندیشی و خیرخواهی او را راهنمایی کند.
امام صادق (علیه‌السّلام) در این باره به سفیان ثوری می‌فرماید: «در کار خویش با کسانی مشورت کن که پروای الهی دارند».
[۲۲] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۵، ص۹۸، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ سوم.    

۲- تجربه: مشاور می‌بایست در زمینه مورد مشورت، تجربه کافی، توانایی درک و تحلیل مشکل را داشته و با استفاده از تجارب گذشتگان، راه حل‌های مناسب با شرایط زمانی و مکانی مشورت کننده به او ارائه دهد و به فرموده علی (علیه‌السّلام)؛ خداوندان‌اندیشه و خرد و تجربه و دوراندیشی بهترین افراد برای مشورت‌اند.
[۲۳] امدی، عبدالواحد التمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، ج۱، ص۴۰۷، موسسة الاعلمی‌للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۷ ق.

۳- علم و آگاهی: ژرف‌اندیش و واقع‌نگر و با روحیات مشورت کننده آشنا باشد و با احاطه کافی بر ابعاد گوناگون مشکلات وی و ارائه آگاهی‌های نظری و عملی، بهترین راه حل را به مشورت کننده پیشنهاد کند.
از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است که: با دانشمندان صالح (که به دانش خویش عمل می‌کنند) مشورت کن و چون بر اجرای آن مصمم شدید، بر خدا توکل کنید.
[۲۴] استادی، رضا، شوری در قرآن و حدیث، ص۸۲، انتشارات هجرت، قم، ۱۳۶۰ ش.

۴- مشاور باید عاقل و آزاد‌اندیش باشد. هم‌چنان که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: با انسان عاقل مشورت کنید و از نظرش سرپیچی نکنید که پشیمان خواهید شد.
[۲۵] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۵، ص۱۰۰، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ سوم.    

علی (علیه‌السّلام) نیز در این‌باره می‌فرماید: «آن کس که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، مکان‌های لغزش و اشتباه را می‌شناسد».
[۲۶] امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳۴۳، حکمت ۱۷۳.    

در جنگ بدر (سال دوم)، پیامبر در کنار اولین چاه بدر اردو زد. حباب بن منذر گفت: یا رسول الله آیا به فرمان خداوند در این مکان فرود آمده آید یا براساس مصالح جنگی؛ پیامبر فرمود: مصالح جنگی. حباب گفت: پس دستور دهید کنار آخرین چاه که به دشمن نزدیک تر است، پیش رویم وآنجا اردو زنیم. پیامبر فرمود: رای تو به صواب نزدیک‌تر است.
[۲۷] ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص۴۴۸، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم، انتشارات ایرن، ۱۳۶۳.


۳.۵ - وظایف مشاور

 ۱- متعهد و رازدار باشد و اطلاعات به دست آمده را برای غیر کتمان کند.
علی (علیه‌السّلام) در این مورد می‌فرماید: «هر مسلمانی در مشاوره خیانت ورزد، از او بیزاری می‌جویم».
[۲۸] ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص۹۹، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم، انتشارات ایرن، ۱۳۶۳.

۲- از سستی و کاهلی در امر مشاوره دوری کند و واقع بینانه مشکل را مورد بررسی قرار دهد.
امام سجاد (علیه‌السّلام) در این مورد می‌فرماید: «رای تو باید چنان باشد که اگر خود جای او بودی همان را به کار می‌بستی».
[۲۹] حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۹۳، مکتبه بصیرتی، قم، ۱۳۹۴ ق.

۳- از سلامت نسبی و همه جانبه برخوردار و هم‌کاری صمیمانه و صادقانه‌ای با مشورت کننده داشته باشد.
علی (علیه‌السّلام) مشورت با سه گروه را منع می‌کند:
«لا تدخلن فی مشورتک بخیلا یعدل بک عن الفضل و یعدک الفقر؛ و لا جبانا یضعفک عن الامور؛ و لا حریصا یزین لک الشره بالجور»
بخیل را در رای زنی خود در میاور که تو را از نیکو کاری بازگرداند و از درویشی می‌ترساند و نه ترسو را تا در کارها سستت نماید ونه آزمند را تا حرص ستم را برایت بیاراید.
[۳۰] امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۲۹۲، نامه ۵۳.    

۴- اگر مشاور برای خود صلاحیت اظهار نظر قائل نیست، او را به کسی که می‌شناسد و مورد اطمینان اوست راهنمایی کند.
[۳۱] امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳۲۸، نامه ۵۳.    



۳.۶ - وظایف مشورت کننده

 ۱- مشاور را به طور دقیق و کامل در جریان موضوع قرار دهد به گونه‌ای که اطلاعات او به‌اندازه اطلاعات مشورت کننده باشد تا با آگاهی ابعاد گوناگون موضوع را بررسی و او را راهنمایی کند.
[۳۲] برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج۲، ص۶۰۳، تحقیق سید جلال الدین الحسینی، بی جا، دار الکتب الاسلامیه، بی تا.    

۲- در تصمیم‌گیری و پذیرش نظرها از عقل و خرد خود بهره جوید و بدون تفکر آن را به کار نبندد. در جنگ بدر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دربارهٔ سرنوشت اسیران بدر با یاران خویش مشورت کرد. ابوبکر گفت: خویشان پدرت را نگه دار. عمر گفت: در یک وادی پر درخت آن‌ها را بسوزانید. اما پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای آزادی آنان فدیه تعیین کرد.
[۳۳] مقدسی، مطهر بن طاهر، بور سعید، مکتبه الثقافه الدینیه، یبتا، ج۴، ص۱۹۲.

۳- هرگاه به سلامت رای و خیرخواهی مشاور یقین پیدا کرد، نظر او را بپذیرد و مورد استفاده قرار دهد. زیرا مخالفت با رای انسان عاقل و خیرخواه هلاکت و پشیمانی به بار خواهد آورد.
[۳۴] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۵، ص۱۰۰، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ سوم.    

علی (علیه‌السّلام) نیز در این‌باره می‌فرماید: «کسی که مخالف نظر مشورتی عمل کند کارش به پشیمانی خواهد کشید.»
[۳۵] آمدی، عبدالواحد التمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، ج۲، ص۱۵۲، موسسة الاعلمی‌للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۷ ق.

۴- چون نظرها متفاوت و آراء گوناگون است، اگر نظر مشاور مطابق میل مشورت کننده نبود، او را به بدخواهی متّهم نکند.
[۳۶] حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۹۳، مکتبه بصیرتی، قم، ۱۳۹۴ ق.


۱. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج۴، ص۴۳۴، بی جا، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
۲. ↑ قلعه‌جی، محمد، معجم الغة الفقها، ص۴۳۲، ریاض، دارالنفائس، ۱۴۰۸ق.
۳. ↑ ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۱، ص۲۰، تحقیق مصطفی سقّا و دیگران، بیروت، دارالتراث العربی، ۱۹۸۵م.
۴. ↑ سیوطی، جلال الدین، الدرالمثور فی التفسیر بالمامور، ج۲، ص۹۰، قم، مکتبة المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
۵. ↑ تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غررالحکم، ج۱، ص۷۵۲.    
۶. ↑ قرطبی، ابو عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام‌القرآن، ج۱۶، ص۳۸، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۰۵ق.    
۷. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۳۶.    
۸. ↑ قرطبی، ابو عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام‌القرآن، ج۱۶، ص۳۷، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۰۵ق.    
۹. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۴۷، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.    
۱۰. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۰۹، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.    
۱۱. ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    
۱۲. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۶۳، قم، دار الکتاب الاسلامیه، ۱۳۹۳ق    
۱۳. ↑ شوری/سوره۴۲، آیه۳۶- ۳۹.    
۱۴. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    
۱۵. ↑ امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۴۳۹۲، حکمت ۱۷۳.    
۱۶. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الدرالنمثور، ج۱، ص۹۰.
۱۷. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، الدرالنمثور، ج۶، ص۱۰.
۱۸. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۷۸، بیروت، دارصادر، داربیروت، ۱۳۸۵ق.    
۱۹. ↑ امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳۹۲، حکمت ۲۴۳.    
۲۰. ↑ یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۰۶، بیروت، دار صادر، بی‌تا.    
۲۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۶۰۷، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ط الثالثه، ۱۴۰۹.
۲۲. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۵، ص۹۸، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ سوم.    
۲۳. ↑ امدی، عبدالواحد التمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، ج۱، ص۴۰۷، موسسة الاعلمی‌للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۷ ق.
۲۴. ↑ استادی، رضا، شوری در قرآن و حدیث، ص۸۲، انتشارات هجرت، قم، ۱۳۶۰ ش.
۲۵. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۵، ص۱۰۰، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ سوم.    
۲۶. ↑ امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳۴۳، حکمت ۱۷۳.    
۲۷. ↑ ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص۴۴۸، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم، انتشارات ایرن، ۱۳۶۳.
۲۸. ↑ ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص۹۹، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم، انتشارات ایرن، ۱۳۶۳.
۲۹. ↑ حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۹۳، مکتبه بصیرتی، قم، ۱۳۹۴ ق.
۳۰. ↑ امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۲۹۲، نامه ۵۳.    
۳۱. ↑ امام علی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳۲۸، نامه ۵۳.    
۳۲. ↑ برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج۲، ص۶۰۳، تحقیق سید جلال الدین الحسینی، بی جا، دار الکتب الاسلامیه، بی تا.    
۳۳. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، بور سعید، مکتبه الثقافه الدینیه، یبتا، ج۴، ص۱۹۲.
۳۴. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۵، ص۱۰۰، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ سوم.    
۳۵. ↑ آمدی، عبدالواحد التمیمی، غرر الحکم و درر الکلم، ج۲، ص۱۵۲، موسسة الاعلمی‌للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۷ ق.
۳۶. ↑ حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۹۳، مکتبه بصیرتی، قم، ۱۳۹۴ ق.




سایت‌پژوهه، برگرفته از مقاله «شورا و مشورت در اسلام» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۴/۵    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | سیره پیامبر | فضائل اخلاقی | مشورت | مقالات پژوهه
جعبه ابزار