شهید ثانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زین‌الدین بن علی بن احمد عاملی جُبَعی (۹۱۱-۹۶۶ق)، معروف به شهید ثانی، از علما و فقهای بزرگ
شیعه در
قرن دهم هجری قمری بود.
وی مسافرت‌های زیادی برای کسب علم نمود و از اساتید شیعه و
سنی بهره جسته و علاوه بر
فقه و
اصول، از
فلسفه و
عرفان و
طب و
نجوم هم، آگاهی داشت. مذاهب پنجگانه را تدریس می‌کرد. او با تلاش و کوشش،
فقه آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به نقاط مختلف جهان بسط و انتشار داده است. از ایشان آثار و تالیفات بسیاری در موضوعات مختلف بر جای مانده است؛ مهم‌ترین اثر فقهی او کتاب
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه است که در
حوزه‌های علمیه شیعه تدریس می‌شود. ایشان در سال
۹۶۶ق به
شهادت رسید.
شیخ زین‌الدین معروف به شهید ثانی، از فقهای شیعه، مردی جامع در علوم مختلف، اهل
جبل عامل است. جد ششم او صالح نامی است که شاگرد
علامه حلی بود. ظاهرا اصلا اهل طوس بود، از این‌رو شهید ثانی، گاهی الطوسی الشامی امضا می‌کرده است. (برخی در مورد کلام استاد
شهید مطهری، جایی که می‌فرماید: ظاهرا اهل طوس بوده است، از این‌رو گاهی الطوسی الشامی امضا می‌کرده است گفته‌اند که اصل آن الطلوسی الشامی بوده است، طلوسه روستایی از جبل عامل می‌باشد، گویا در
اعیان الشیعه،
و
ریحانة الادب،
آمده است، با مراجعه‌ای که به آدرس اخیر داشتیم، چنین مطلبی نبود، جهت حفظ امانت مطلب استاد به همان صورت اصلی نقل گردید.
)
مسافرت متعددی کرده و اساتید فراوانی دیده است به
مصر و
دمشق و
حجاز و
بیت المقدس و
عراق و
استانبول مسافرت کرده و از اساتید بهره برده است. تنها اساتید سنی او را دوازده تن نوشته‌اند، به‌همین جهت مردی جامع بوده است. علاوه بر فقه و اصول، از فلسفه و عرفان و طب و نجوم هم، آگاهی داشت. فوق‌العاده زاهد و متقی بود، شاگردانش در احوالش نوشته‌اند که در ایام تدریس شب‌ها به هیزم‌کشی برای اعاشه خاندانش می‌رفت و صبح به تدریس می‌نشست، مدتی در
بعلبک به پنج مذهب (
جعفری،
حنفی،
شافعی،
مالکی و
حنبلی) تدریس می‌کرد.
شهید تالیفات متعددی دارد معروف‌ترین تالیف او در فقه،
شرح لمعه شهید اول، و دیگر مسالک الافهام است که شرح شرایع
محقق حلی است. شهید ثانی نزد
محقق کرکی (قبل از آنکه به
ایران بیاید) تحصیل کرده است. شهید ثانی به ایران نیامد.
صاحب معالم که از معاریف علمای شیعه است، فرزند شهید ثانی است.
شهید ثانی همزمان با حیات پدر بزرگوارش، تحصیلات مقدماتی را نزد او گذراند سپس به قریه میس رفت و نزد شیخ
علی بن عبدالعالی میسی (م
۹۳۸ق) تحصیلات خود را ادامه داد و کتاب‌های
شرائع الاحکام محقق حلی، و
الارشاد علامه حلی، و کتاب قواعد علامه را نزد او خواند.
او در قرن دهم هجری می‌زیسته و با تلاش و کوشش فقه آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به نقاط مختلف جهان بسط و انتشار داده است.
فقیه و دانشمند شیعه، زین‌الدین بن نورالدین شیخ علی بن احمد عاملی جبعی، معروف به شهید ثانی در سیزدهم
شوال ۹۱۱ق، در یک خانواده علم و فقاهت زاده شد.
شهید ثانی به منظور تحصیلات علمی، مسافرت‌های متعددی به نقاط مختلف
جهان اسلام آغاز نمود، یعنی آنگاه كه چندی در میس اقامت گزید، به كرک نوح رفت و
نحو و
اصول فقه را نزد
سید جعفر کرکی، نویسنده كتاب
المحجه البیضا فرا گرفت و در سال
۹۳۴ق مجددا به جبع بازگشت و تا سال
۹۳۷ق در آنجا سرگرم مطالعه و تحقیق و مذاكرات علمی شد، در همین سال به
دمشق مسافرت كرد و قریب یک سال و اندی در آنجا به تحصیلات خود ادامه داد و نزد شیخ
محمد بن مکی حکیم و فیلسوف، پاره‌ای از كتب طب و حكمت و هیات را قرائت نمود و در محضر درس شیخ احمد جابر شركت جست و كتاب
الشاطبیه را كه در
علم قرائت و
تجوید است، بر او خواند.
او به سال
۹۳۸ق دوباره به جبع بازگشت، ولی نتوانست توقف خود را كه موجب توقف علمی او می‌شد، چندان ادامه دهد، لذا مجددا آهنگ دمشق نمود تا از آنجا به مصر برود، البته مدتی كوتاه در دمشق درنگ كرد و كتاب
صحیح مسلم و
صحیح بخاری را در مدرسه سلیمیه نزد
شمس‌الدین طولون قرائت كرد و سپس در نیمه
ربیع الاول ۹۴۲ق به صوب مصر حركت نمود، مدت مسافرت او از دمشق به مصر، حدود یک ماه به طول انجامید و در میان راه كرامات و خوارق عاداتی از وی مشاهده شد كه شاگردش
ابن العودی آنها را بازگو كرده است. در مصر نزد شانزده استاد برجسته و دانشمند به اندوختن ذخایر علمی در علوم عربی، اصول فقه، هندسه،
معانی،
بیان،
عروض،
منطق،
تفسیر و سایر علوم دیگر سرگرم شد.
پس از آن به صوب روم شرقی عزم سفر كرد و در هفدهم ربیع الاول
۹۴۹ق از طریق دمشق و
حلب وارد
قسطنطنیه گردید، او به گوشه‌ای پناهنده گشت و در طی مدت هیجده روز دست‌اندركار نگارش رساله‌ای شد كه راجع به ده علم بود، ده مبحث جالب آن‌را در آن رساله تحریر كرد و آن‌را نزد
قاضی عسکر محمد بن محمد بن قاضی‌زاده رومی كه خود از دانشمندان برجسته آن دیار به شمار می‌رفت، فرستاد، پس از ملاقات او با شهید ثانی، میان آن دو در در مسائل مختلف مباحثات و مذاكرات علمی صورت گرفت و نوشته‌های شهید ثانی و نیز مذاكرات علمی او، قاضی رومی را بر آن داشت كه صورت برنامه‌ای كه حاوی وظائف مدارسی بود در اختیار او قرار داده و به او پیشنهاد كرد كه در انتخاب مدرسه دلخواه خود مختار است و می‌تواند افاضات علمی و تدریسی خود را در هر مدرسه‌ای كه مطابق سلیقه اوست اجرا نماید، و در ضمن با اصرار از او درخواست می‌كرد كه در
شام یا حلب به انجام وظیفه تدریس بپردازد، شهید ثانی پس از
استخاره، اقامت در مدرسه نوریه واقع در بعلبک را انتخاب كرد و از سوی قاضی مزبور، اداره امور این مدرسه به وی، واگذار شد.
مدت توقف شهید ثانی در قسطنطنیه چهار ماه به طول انجامید و طبق معمول كه لحظه‌ای را به هدر نمی‌داد، در طول این مدت كوتاه با
سید عبدالرحیم عباسی، نویسنده كتاب
معاهد التنصیص آشنایی پیدا كرد و با او مجالست و آمد و شد آغاز نمود و از محضرش از لحاظ علمی استفاضه می‌كرد.
در یازدهم
رجب از طریق عراق به جبع بازگشت و در مسیر بازگشت خود به زیارت ائمه اطهار (علیهم‌السلام) تشرف حاصل نمود و این مراجعت با نیمه
صفر ۹۵۳ق همزمان بود او سرانجام در بعلبک اقامت گزید.
شهید ثانی پس از اقامت در بعلبک، در سایه شهرت علمی، مرجعیت یافت و دانشمندان فرزانه و فضلای آن دیار، از دوردست‌ترین بلاد برای استفاضه علمی به محضر او روی می‌آوردند و از بركات علمی و اخلاقی او بهره كافی می‌گرفتند. وی در این شهر، تدریس جامعی را آغاز كرد، به این معنی كه چون نسبت به مذاهب پنجگانه مذهب جعفری، حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی از لحاظ آگاهی علمی كاملا محیط و مسلط بود، بر اساس تمام این مذاهب پنجگانه تدریس می‌نمود و در حقیقت فقه مقارن و عقائد تطبیقی را تدریس می‌كرد و چنانكه سلف صالح او، یعنی
شیخ طوسی (قدس‌سره) برای نخستین‌بار كتابی در زمینه
فقه تطبیقی و
حقوق تطبیقی اسلام تالیف كرده بود، شهید ثانی برای نخستین‌بار تدریس فقه تطبیقی را در شهر بعلبک بنیاد نهاد توده مردم نیز بر حسب مذهب خود، پاسخ استفتاآت خویش را از محضر او دریافت می‌كردند.
شهید ثانی با داشتن مقام و شخصیت برجسته علمی و فقهی، در تامین پاره‌ای از ضروریات معاش شخصا تلاش می‌کرد نوشته‌اند: وقتی هوا تاریک می‌شد و شب فرا می‌رسید، الاغی را که مرکب سواری او بود از خانه بیرون می‌آورد و به خارج شهر می‌راند و هیزم فراهم می‌آورد و بار بر آن می‌نمود و بدین‌وسیله سوخت منزل را برای خانواده‌اش فراهم می‌ساخت.
از شهید ثانی، فرزندی همچون علامه ابومنصور جمال‌الدین حسن (صاحب معالم) به ثمر رسید که آثار گرانبهایی در اصول فقه و سایر علوم اسلامی به دنیای شیعه ارمغان آورد.
کتاب
معالم الدین فی الاصول ابومنصور حسن، جایگزین کتاب اصول فقه فشرده مختصر
ابن حاجب گشت و چند قرن است که به عنوان کتاب درسی طلا ب علوم دینی در حوزه علمی شیعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و مانند کتاب پدر، یعنی الروضة البهیه همچنان جاویدان و پایدار است. اثر گرانبهای دیگر او، کتاب
منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان است که کمتر دانشمندی می‌تواند از آن احساس بی‌نیازی کند.
از نوادگان فاضل او، شیخ محمد بن حسن می‌باشد.
مرحوم
محمدباقر خوانساری صاحب
روضات الجنات، درباره شهید ثانی چنین می‌گوید: تاکنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه کسی را به یاد ندارم که از لحاظ شکوه شخصیت، سعه صدر، خوش فهمی، حسن سلیقه، داشتن نظم و برنامه تحصیلی، کثرت اساتید، ظرافت طبع، معنویت سخن و پختگی و بی‌نقص بودن آثار علمی به پای او برسد، بلکه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهی و قرب منزلت، چنان می‌نمایاند که تالی تلو
معصوم (علیه‌السّلام) است و بلافاصله در رده پس از
معصومان (علیه‌السّلام) قرار دارد.
شهید ثانی به هنگام میزبانی از واردین بی‌اختیار می‌گشت و در پذیرایی از میهمانان و تامین حوائج متقاضیان در حد ایثار و فداکاری می‌کوشید.
از مجموع بحث‌ها و مدارک تاریخی دیگری که در زندگی این شهید در دست داریم، به این نتیجه می‌رسیم که شهید ثانی با مسافرت‌های متعدد خود، در صدد یافتن اساتیدی بود که بتواند بیشترین بهره‌های علمی را از محضر آنان به دست آورد اگرچه نمی‌توانیم نام تمام اساتید او را برشماریم، ولی به خاطر مزید اطلاع از آن اساتیدی نام می‌بریم که اسامی آنان در مدارک تاریخی ضبط شده است و شهید ثانی از محضر آنان مستفیض گشته است و می‌نمایاند که شهید از درس اکثر اساتید برجسته در تمام مذاهب پنجگانه اسلامی استفاده شایان کرده است اینک تعدادی از آنان:
۱. پدر او،
احمد عاملی جبعی (م
۹۲۵ق) در میس؛
۲. شیخ
علی بن عبدالعالی میسی (م ۹۳۸ق) در میس؛
۳. شیخ
محمد بن مکی، حكیم و فیلسوف، در دمشق؛
۴.
سید حسن بن جعفر کرکی، در كرک نوح؛
۵. شیخ
احمد بن جابر، در دمشق؛
۶.
شمس‌الدین طولون دمشقی حنفی، در دمشق؛
۷. شیخ
ابوالحسن بکری؛
۸. شیخ
شمس‌الدین ابواللطیف مقدسی، در
بیت المقدس؛
۹.
سید عبدالرحیم عباسی، در قسطنطنیه؛
۱۰.
ملا حسن جرجانی؛
۱۱.
ملا محمد استرآبادی؛
۱۲.
ملا محمدعلی گیلانی؛
۱۳.
شهاب‌الدین بن نجار حنبلی؛
۱۴.
زین‌الدین حری مالکی؛
۱۵. شیخ
ناصرالدین طلاوی کفعمی.
و استادان دیگری که در طی سفرهای علمی خود با آنان آشنا شده بود و به وسیله آنها اندوخته‌های علمی خود را لحظه به لحظه فزاینده‌تر نموده است.
سید نورالدین
علی بن حسین موسوی عاملی؛
۱.
سید علی حسینی جزینی عاملی؛
۲. شیخ
حسین بن عبدالصمد عاملی؛
۳.
علی بن زهره جبعی؛
۴.
سید نورالدین کرکی؛
۵. شیخ
عبدالنبی بن علی؛
۶. بهاءالدین
محمد بن علی عودی جزینی.
آثار علمی شهید ثانی به ده‌ها کتاب و رساله علمی می‌رسد و علی‌رغم اشتغالات دیگر تدریسی، حدود هفتاد اثر علمی از خود به جای گذاشت که ما به برخی از آنها دست یافته و یا با نام پاره‌ای از آنها ضمن ترجمه احوال او در مراجع مختلف آگاهی یافته‌ایم.
تالیفات شهید ثانی که از روض الجنان آغاز می‌شود و به الروضة البهیه از لحاظ تاریخ تالیف پایان می‌گیرد.
آثار شناخته شده این عالم و فقیه را بر حسب ترتیب موضوعی در زیر یاد می‌کنیم.
۱.
روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، كه ظاهرا نخستین اثر علمی این شهید است كه به تاریخ جمعه ۲۵
ذی القعده ۹۴۹ق تالیف كرده است؛
۲.
مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام كه تاریخ پایان كتاب دیات آن ۲
ربیع الاول ۹۶۴ق است. (در حق این كتاب گفته‌اند: لولا كتاب مسالك الافهام ••• ما اتضحت طریق شرائع الاسلام؛
كلا ولا كشف الحجاب مؤلف ••• عن مشكلات غوامض الاحكام.)
۳.
الفوائد العملیه فی شرح النفلیه؛
۴.
المقاصد العلیه فی شرح الالفیه، در ۱۹ ربیع الاول
۹۵۰ق؛
۵.
نتایج الافکار فی حکم المقیمین فی الاسفار، در دوشنبه ۲۷ رمضان
۹۵۰ق؛
۶. رساله فی ارث الزوجه من العقار؛
۷. رساله فی احکام الحیوه، در سه شنبه ۲۵
ذی الحجه ۹۵۶ق؛
۸. رساله فی وجوب صلوه الجمعه؛
۹. رساله فی الحث علی صلوه الجمعه، این رساله، به جز رساله قبلی می‌باشد؛
۱۰. رساله فی تحریم طلاق الحائض الحامل المدخول بها، الحاضر زوجها؛
۱۱. رساله فی حكم طلاق الحائض الغائب عنها زوجها؛
۱۲. رساله فی تحقیق النیه؛
۱۳. مناسك الحج الكبیر؛
۱۴. مناسك الحج الصغیر؛
۱۵. رساله فی عدم جواز تقلید المیت؛
۱۶. الفتاوی المختصره، غالبا در مسائل مربوط به عبادات است؛
۱۷. رساله فی انفعال ما البئر؛
۱۸. رساله فیما اذا احدث المجنب حدثا صغیرا فی اثنا الغسل؛
۱۹. رساله فیما اذا تیقن الحدث و الطهاره و شك فی السابق منهما؛
۲۰. المسائل النجفیه (كه هنگام بازگشت از استانبول (قسطنطنیه) به
نجف، به آنها پاسخ نوشته است)؛
۲۱. مسائل جبل عامل، كه پس از مراجعت از
مکه در جبل عامل پاسخ آنها را نگاشته است؛
۲۲. رساله فی عدم قبول الصلوه الا بالولایه؛
۲۳. الرساله الاسطنبولیه فی الواجبات العینیه كه هم در فقه و واجبات علمی و هم در مسائل اعتقادی است، در ۱۲
صفر ۹۵۲ق؛
![الروضة البهیه]()
۲۴.
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، كه آن را در مدت ۶ ماه و ۶ روز، یا ۱۵ ماه تالیف كرده است؛
۲۵.
حاشیة المختصر النافع؛
۲۶.
حاشیة ارشاد الاذهان؛
۲۷.
حاشیة قواعد الاحکام؛
۲۸.
حاشیة شرایع الاسلام.
۱.
البدایه فی علم الدرایه، شهید ثانی در این علم شاید نخستین دانشمند شیعی باشد كه دست‌اندركار تالیف مهم در این رشته باشد؛
۲.
شرح البدایه فی علم الدرایه.
تمهید القواعد الاصولیه لتفریع الاحکام الشرعیه، این كتاب دارای ۱۰۰ قاعده اصولی و ۱۰۰ قاعده ادبی است كه در اول
محرم ۹۵۸ق تالیف كرده است.
۱.
غنیة القاصدین فی اصطلاحات المحدثین؛
۲. شرح حدیث الدنیا مزرعه الاخره؛
۳. كتاب فی الاحادیث مرحوم شیخ حر عاملی گوید: حدود هزار حدیث به خط شهید ثانی دیدم كه از مشیخه
حسن بن محبوب انتخاب كرده بود.
۱. رساله فی الادعیه؛
۲. رساله فی آداب الجمعه.
حقائق الایمان یا تحقیق الاسلام و الایمان در شب دوشنبه، هشتم
ذی القعده ۹۵۴ق؛
رساله فی شرح بسمله.
۱.
منظومه فی النحو؛
۲.
شرح المنظومه فی النحو.
۱.
منار القاصدین فی اسرار معالم‌الدین، در تعلیم و تربیت و اخلاق و عرفان؛
۲.
منیة المرید فی ادب المفید و المستفید؛
۳.
مسکن الفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد (آرام‌بخش دل به هنگام از دست‌دادن دوستان و فرزندان)؛
۴.
تلخیص مسکن الفؤاد؛
۵.
کشف الریبة فی احکام الغیبة؛
۶.
التنبیهات العلیه علی وظائف الصلوة القلبیّة، یا اسرار الصلوه كه در اسرار عرفانی و نكات و آداب درونی و باطنی
نماز می‌باشد و با استمداد از احادیث در ۹ ذی الحجه
۹۵۱ق تحریر شده است.
دو نفر از مردم جبع برای مرافعه و محاكمه به شهید ثانی مراجعه كردند، او نیز طبق موازین دینی و ضوابط شرعی، دعوی را فیصله داد. طبیعی است در مرافعات، هر دو طرف منتفع نیستند، نتیجه به نفع یكی از طرفین و به ضرر دیگری فیصله یافت. شخص محكوم از این داوری به خشم آمد و نزد قاضی صیدا رفت و از او
سعایت كرد كه شهید ثانی رافضی و
شیعه است، قاضی جریان را به سلطان سلیم اطلاع داد، از طرف او برای دستگیر كردن شهید، شخصی مامور شد، در پیگیری این ماموریت او وارد جبع شد، از مردم شهر سراغ شهید را می‌گرفت، به او گفتند كه در شهر نیست.
شهید ثانی اصولا به علت محیط ناسالم و جو آلوده مردم زمان، غالبا عزلت اختیار می‌كرد و فقط برای اقامه نماز صبح به مسجد می‌رفت و اكثر اوقات با حالتی آمیخته به بیم و هراس به سر می‌برد و خویشتن را از منافقان پنهان می‌كرد و غالبا به تنهایی سرگرم تحقیق و مطالعه و تالیف بود، همزمان با ورود مامور كذایی، استاد در انگورستان خود سرگرم تالیف كتاب بوده است، این مامور موفق به دستگیری او نشد، چون به ذهن شهید گذشت كه به سفر
حج برود، مقدمات سفر
مکه را آماده ساخت و در محملی كه با روپوش بود نشست تا كسی او را نبیند و نشناسد.
قاضی صیدا به سلطان روم (عثمانی) نامه‌ای نوشت كه در بلاد شام (
سوریه) مردی عالم زندگی می‌كند كه بدعت‌گزار و بیرون از
مذاهب چهارگانه اهل سنت و دست‌اندركار نشر و تبلیغ عقائد خود می‌باشد، سلطان سلیم شخصی به نام رستم پاشا را كه وزیر او بود، برای دستگیری شهید مامور ساخت و گفت باید او را زنده دستگیر كنی تا با دانشمندان
استانبول (قسطنطنیه) مباحثه كند و از عقائد او تفتیش شود تا سرانجام از مذهب و آئین او مطلع گردند، رستم پاشا به جبع آمد و از شهید پرس‌وجو كرد به او گفتند كه به سفر حج رفته است، این مامور در اثنا راه مکه به شهید ثانی رسید و او را دستگیر كرد، شهید ثانی به او گفت: به من مهلت ده تا سفر حج را به انجام رسانم و من فرار نمی‌كنم و
مناسک حج را زیر نظر و مراقبت تو انجام می‌دهم پس از انجام مناسک به هر صورتی كه دلخواه توست با من عمل كن.
رستم پاشا راضی شد كه شهید ثانی مراسم حج را برگزار كند و پس از پایان مراسم حج، شهید را به روم (عثمانی) برد، آنگاه كه او را وارد كشور عثمانی نمود، در راه به شخصی برخوردند آن شخص از مامور سؤال كرد كه این مرد كیست؟
گفت از دانشمندان شیعه امامیه است كه بر حسب ماموریت او را نزد سلطان می‌برم، آن شخص گفت: تو درباره این مرد در اثنا راه كوتاهی كرده و او را آزار رسانده‌ای، ممكن است در حضور سلطان از تو شكایت كند و دوستان و یاران او نیز به حمایت و دفاع از وی برخیزند و برای تو موجبات ناراحتی و احیانا قتل فراهم كنند، صلاح در این است كه در همین‌جا سرش را از بدن جدا كنی و سر بریده او را نزد سلطان ببری، این مرد فرومایه در كنار دریا، استاد را شهید كرد، آنگاه سربریده او را حضور سلطان آورد، سلطان بر او برآشفت و سخت او را مورد توبیخ قرارداد و به وی گفت: من تو را مامور ساخته بودم كه او را زنده بیاوری، بنابراین به چه مجوزی او را كشتی؟
سید عبدالرحیم عباسی كه با شهید ثانی سابقه دوستی و آشنایی داشت، با دیدن سر بریده شهید ثانی سخت متاثر گردید و سعی كرد تا سلطان را وادارد كه این مرد پلید را به قصاص خود برساند، بالاخره مساعی او مؤثر واقع شد و رستم پاشا به جرم این جرم بزرگ، محكوم به مرگ گردید.
مدت سه روز جسد او بر روی زمین ماند و كسی او را دفن نكرد، سرانجام جسد شریف او را به دریا افكندند.
وی در سال
۹۶۶ق شهید شد.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «زین‌الدین علی بن احمد (شهید ثانی)»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۳/۲۵.
