مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف
کتاب مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام زین الدین بن علی بن مشرف عاملی، معروف به
شهید ثانی (۹۶۵- ۹۱۱ ق)، می باشد.
کتاب مسالک الافهام، یکی از بزرگترین آثار فقهی
شهید ثانی (قده)، و از مشهورترین شروح کتاب شرائع الاسلام فی مسائل الحل و الحرام، تالیف جعفر بن حسن حلی معروف به
محقق حلی (م ۶۷۶ ق) می‌باشد.
کتاب شرایع الاسلام که مهم‌ترین تالیف محقق حلی (قده) می‌باشد دارای شروح و حواشی متعددی است که در الذریعة و اعیان الشیعة بیش از یکصد شرح و حاشیه آن نام برده شده است.
کتاب مسالک الافهام در میان این شروح از جایگاه خاصی برخوردار است. این کتاب از بزرگترین و مشهورترین آثار فقهی
قرن دهم
هجری قمری می‌باشد و چشمه‌های فقه و
فقاهت در آن جوشان است.
کتاب مسالک الافهام نظیر شرایع الاسلام از چهار قسمت
عبادات،
عقود،
ایقاعات و
احکام تشکیل شده است.
قسمت عبادات آن در
سال ۹۵۱ ق پایان یافته است.
قسمت عقود در ۲۱
ربیع الثانی سال ۹۶۳ ق یعنی دوازده سال بعد به اتمام رسیده است. (صفحه آخر جلد ۸ کتاب).
قسمت ایقاعات که تا انتهای
کتاب نذر می‌باشد در
ماه مبارک رمضان سال ۹۶۳ ق پایان یافته است.
قسمت احکام در ماه
ربیع الاول سال ۹۶۴ ق، یکسال قبل از
وفات مؤلف پایان یافته است.
کتاب موجود بوسیله مؤسسه المعارف الاسلامیة تحقیق و تصحیح شده است.
تاریخ انتشار و چاپخانه ۱۵ جلد به ترتیب عبارتند از:
جلد اول و دوم در سال ۱۴۱۳ و چاپخانه بهمن، جلد سوم در سال ۱۴۱۴ ق و چاپخانه
فروردین، جلد چهارم در سال ۱۴۱۴ ق و چاپخانه حافظ، جلد پنجم در سال ۱۴۱۴ ق و چاپخانه دانش، جلد ششم تا پانزدهم توسط چاپخانه مؤسسه پاسدار اسلام و تاریخ انتشار جلد ششم تا نهم در سال ۱۴۱۶ ق و جلد دهم تا دوازدهم در سال ۱۴۱۷ و جلد سیزدهم در سال ۱۴۱۸ و جلد چهاردهم و پانزدهم در سال ۱۴۱۹ ق می‌باشد.
اگر چه چاپ‌های سنگی متعددی از کتاب مسالک الافهام چاپ شده است اما به
علت غلط‌های زیاد آن‌ها، کتاب موجود بر اساس تلفیق بین نسخه‌های خطی و مقابله این نسخه‌ها نوشته شده است. البته اگر چه در بعضی موارد اشاره به
نسخه دست خط
شهید ثانی شده است.
اما متاسفانه ناشر این کتاب نتوانسته است به این نسخه دسترسی پیدا کند ولی با این حال، کتاب موجود حاصل مقابله با ۱۲ نسخه خطی است که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود.
قدیمی‌ترین نسخه، نسخه‌ای است که در عصر مؤلف نگاشته شده است زیرا در حواشی کتاب عبارت «منه سلمه الله» وجود دارد که نشان از
حیات مؤلف در
زمان نگارش کتاب دارد ولی متاسفانه این نسخه را از اول کتاب تا آخر قسمت
عبادات یعنی
کتاب امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد و با رمز «ج» مشخص شده است.
نسخه دیگر به خط دوست محمد بن حبیب الله حسینی مازندرانی است که در تصحیح و مقابله کتاب بسیار کوشش کرده است و در آخر قسمت عبادات این گونه نوشته است: قد جددت و اجتهدت فی تصحیح الفاظه و عباراته و قد قوبل مع نسخ متعددة، این
نسخه در سال ۱۰۸۰ ق نوشته شده و با رمز «ن» مشخص شده است.
نسخه سوم از اول
کتاب حج تا آخر
کتاب وکالت به
قلم نصر الله بن محمد آل عطاف زبیدی در
سال ۹۸۲ ق می‌باشد که بوسیله نوه شهید ثانی علی بن محمد حسن بن زین الدین تصحیح و مقابله آن تایید شده و با رمز «ه» مشخص شده است.
نسخه چهارم از
کتاب صید و ذباحه تا آخر
دیات، در سال ۹۷۳ ق نوشته شده که مصنف و نویسنده آن این نسخه را با اصل مقابله کرده و تایید کرده است و با رمز «ل» مشخص شده است.
همان طور که قبلا گفته شد مباحث کتاب نظیر شرایع الاسلام به چهار بخش
عبادات،
عقود،
ایقاعات و
احکام تقسیم شده است.
مباحث عبادات بصورت مختصر و حاشیه‌ای مطرح شده است و بعدها کتاب مدارک الاحکام تالیف محمد بن علی عاملی (م ۱۰۰۹ ق) برای رفع این نقیصه نوشته شده است ولی بخش‌های دیگر مفصل و مبسوط نگاشته شده است.
مباحث مطرح شده در جلدهای مختلف کتاب عبارتند از:
جلد اول:
کتاب طهارت،
کتاب صلاة،
کتاب زکات،
کتاب خمس جلد دوم:
کتاب صوم،
کتاب حج،
کتاب عمره جلد سوم:
کتاب جهاد و
کتاب امر به معروف و نهی از منکر و
کتاب تجارت جلد چهارم: کتاب‌های رهن،
مفلس،
حجر،
ضمان،
صلح،
شرکت،
مضاربه جلد پنجم: کتاب‌های
مزارعه و مساقات،
ودیعه و
عاریه،
اجاره،
وکالت،
وقوف و صدقات، سکنی و حبس جلد ششم: هبات،
سبق و رمایه،
وصایا جلد هفتم:
کتاب نکاح جلد هشتم: بقیه کتاب نکاح جلد نهم:
کتاب طلاق،
کتاب خلع و مبارات،
کتاب ظهار جلد دهم:
کتاب ایلاء،
کتاب لعان، کتاب عتق، کتاب تدبیر و مکاتبه و استیلاد جلد یازدهم: کتاب‌های
اقرار،
جعاله،
ایمان،
نذر،
صید و ذباحه جلد دوازدهم: کتاب‌های
اطعمه و اشربه،
غصب،
شفعه،
احیاء موات،
لقطه جلد سیزدهم: کتاب فرائض،
کتاب قضاء جلد چهاردهم: شامل بقیه کتاب قضاء،
کتاب شهادات،
کتاب حدود و تعزیرات جلد پانزدهم: دنباله کتاب حدود،
کتاب قصاص،
کتاب دیات.
کتاب مسالک الافهام دارای حواشی و شروح زیادی است که به بعضی از آن‌ها در جلد ۶ الذریعة، صفحات ۱۹۶ تا ۱۹۸ اشاره شده است.
۱- معارج الاحکام فی شرح مسالک الافهام و شرائع الاسلام، تالیف سید حسین بن ابراهیم قزوینی (م ۱۲۰۸ ق).
۲- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف خود مؤلف، شهید ثانی (م ۹۶۵ ق).
۳- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف استاد وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق) از اول
مکاسب محرمه تا آخر
معاطاة.
۴- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف مدقق شیروانی، محمد بن حسن (م ۱۰۹۸ ق).
۵- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف میرزا ابراهیم حسینی قزوینی (م ۱۱۴۹ ق).
۶- تبیان المسالک، شرح و حاشیه بر مسالک، تالیف بعضی از افاضل معاصرین (م ۱۲۰۶ ق).
۷- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف ملا حیدر علی بن میرزا محمد بن حسن شیروانی.
۸- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف شیخ صالح بن محمد مهدی حائری (م ۱۲۹۸ ق).
۹- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف سید عبدالله جزائری تستری (م ۱۱۷۳ ق).
۱۰- حاشیه بر مسالک الافهام، تالیف میرزا محمد تنکابنی.
اعیان الشیعة: مسالک الافهام الی شرائع الاسلام شرح علی شرائع المحقق الحلی، فیه تمام الفقه مختصر فی العبادات مطول فیما سواه وصفه المصنف بانه من اجل مصنفاته و المسالک علیه معول المؤلفین.
در جای دیگر: در مدح کتاب مسالک شیخ حسن بن زین الدین (م ۱۰۱۱ ق)، صاحب معالم الاصول و
فرزند شهید ثانی شعر می‌گفته که قسمتی از آن این گونه است: لو لا کتاب مسالک الافهام ما بان نهج الشرائع الاسلام ان اللسان لعاجز عن نعته و کذاک تعجز السن الاقلام.
روضات الجنات: منها «شرح الشرائع» الذی تفجرت منه ینابیع الفقه و اخذ بمجامع العلم سلک فیه اولا مسلک الاختصار ثم اخذ فی الاطناب حتی صار بحرا نسلک فیه سفن اولی الالباب فکمل سبعة مجلدات ضخمة من احرزه فقد احرز تمام الفقه مما حواه و استغنی بمطالعته عن غیره من کل کتاب سواه.
نرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
