شعب (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شِعْب ( به کسر شین و سکون عین)، از
واژگان قرآن کریم و به معنای جمع کردن و متفرّق کردن است و در هر دو ضد به‌کار می‌رود. در معنای اصلاح و افساد هم آمده است.
شِعْب به معنای جمع کردن و متفرّق کردن است.
در
اقرب الموارد آنرا جمع، تفریق، اصلاح، افساد معنی کرده و می‌گوید در هر دو ضد به‌کار می‌رود، همچنین است قول
مجمع البیان.
شعبه به معنی تکه و قسمت است، چنانکه در
النهایه آمده «الْحَیَاءُ شُعْبَةٌ مِنَ الْاِیمَانِ».
و از
ابن مسعود نقل کرده: «الشَّبَابُ شُعْبَةٌ مِنَ الْجُنُونِ».
جمع آن شعب (بر وزن صرد) و شعاب است.
(انْطَلِقُوا اِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ. لا ظَلِیلٍ) یعنی «بروید به سوی سایه‌ای که سه شعبه دارد و سایه افکن نیست.» مراد از این ظل ظاهرا دود است که در آیه دیگر آمده
(وَ اَصْحابُ الشِّمالِ ما اَصْحابُ الشِّمالِ. فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ. وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ لا بارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ) درست روشن نیست که علت سه شاخه بودن آن چیست و اللّه اعلم.
(یا اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ اُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ اَتْقاکُمْ)
درباره شعب (بر وزن علم و فلس) که جمع آن شعوب است سه قول هست.
قول اول: به معنای قبیله بزرگ است. در مجمع البیان می‌گوید: آن طائفه بزرگی است، مثل
مضر و
ربیعه و قبائل از آن کمتر است، مثل تیره بکر از ربیعه و تمیم از مضر،
و این قول اکثر مفسران است.
قول دوم: آنکه شعب کمتر از
قبیله است.
راغب اصفهانی می‌گوید: شعب قبیله‌ای است که از طائفه واحد منشعب باشد و جمع آن شعوب است.
قول سوم: آنکه شعوب عجم و قبائل عرب است. در
تفسیر صافی فرموده به قول قمی، شعوب عجم و قبائل عرب است
و در مجمع البیان آنرا از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده، از ابوعبیده نقل شده: شعوب عجم است و اصل آن از تشعّب است که نسب عجم بسیار پراکنده است.
و نیز به معنی قبائل مختلط آمده است چنانکه در اقرب الموارد هست.
زمخشری در
الکشّاف می‌گوید: شعب بالاترین طبقه از طبقات ششگانه است که در عرب هست و آنها عبارتند از:
شعب، قبیله،
عماره،
بطن،
فخذ و
فصیله. شعب جامع قبائل، قبیله جامع عمائر، عماره جامع بطون، بطن جامع افخاذ، فخذ جامع فصائل می‌باشد:
خزیمه شعب، کنانه قبیله، قریش عماره، قصّی بطن، هاشم فخذ و عباس فصیله است. آنرا شعوب گفته‌اند که قبائل از آن منشعب گردیده است. این کلام را در اقرب الموارد نیز از کشّاف نقل کرده. و آن در الصحاح نیز نقل شده ولی فصیله در مرتبه سوم آمده است.
به نظر نگارنده مراد از شعوب جماعت‌های مختلط است که
تیره و طائفه در آنها ملحوظ نیست، و شعبه‌ها و فرقه‌ها هستند که امروز آنرا ملت می‌گوئیم. استعمال عرب فعلا چنین است و آنرا به‌جای ملت به‌کار می‌برند و می‌گویند: الشعب الایرانی، الشعب المصری.
و قبائل همان تیره‌ها و طائفه‌ها و خانواده‌های بزرگ‌اند. در اول آیه کلمه «یا اَیُّهَا النَّاسُ» روشن می‌کند که خطاب به عموم جهانیان است، نه فقط عرب، و موقع نزول
قرآن عرب قبیله‌ها بود و دیگران ملت‌ها یعنی: «ای مردم ما شما را ملت‌ها و قبیله‌ها گرداندیم تا یکدیگر را بشناسید و معاملات و مواصلات داشته باشید و همه را از یک نر و ماده آفریده‌ایم.»
غرض از آیه، ظاهرا نفی
تفاخر با انساب و احساب است و همه مردم یکسان‌اند و احترام و اکرام با
تقوی است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «شعب»، ج۴، ص۴۰-۴۱.
