شرح مثنوی شریف (فروزانفر)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شرح مثنوی شریف»، اثری است از بدیع الزمان فروزانفر در عصر حاضر که به
زبان فارسی به عنوان شرحی بر کتاب مثنوی مولوی نوشته شده است و حاوی حکایت‌های اخلاقی، اندرزنامه و دستورالعمل‌ها می‌باشد و در سه جلد گرد آمده است.
شارح محترم، در آغاز هریک از حکایات، مقدمه‌ای شبیه مدخل با عنوان «ماخذ و نقد و تحلیل داستان» به رشته تحریر کشیده، بدان نظر که خواننده بداند که قصه مورد بحث، پیش از مولانا وجود داشته و آن بزرگوار آن را از پیش خود نساخته است.
فایده دیگر که از این ترتیب به دست می‌آید، حدود تصرف مولاناست در قصه‌ای که آن را به
نظم آورده است. از این راه، روش او را در سرودن حکایات بخصوص با
حکیم سنایی و
فرید الدین عطار و کسانی که پس از وی زیسته‌اند، مانند اوحدی مراغه‌ای و
مولانا جامی ، در ترازوی مقایسه می‌توان سنجید.
از دگر سو مولانا به طور اغلب، حکایات را پیوسته و یک جا در ظرف تعبیر فرونمی ریزد، بلکه به مناسبت، حکایت را با قصه دیگر و با افکار گوناگون که به منزله نتیجه گیری از اجزاء داستان است، درهم می‌آمیزد؛ بدان گونه که ممکن است رشته مطلب از دست خواننده به دررود و چگونگی ارتباط آنها را درنیابد؛ ازاین رو، مقدمه مشارالیها به صورتی نوشته شده است که به نحو اجمال خواننده از نظم و جریان قصه در مثنوی و کیفیت اتصال مطالب به یکدیگر و جهت انتقال مولانا از هر مطلب به دیگری روشن می‌گردد و خواننده در روشنایی آنچه به
ذهن سپرده است، به خوبی می‌تواند به همراه سراینده داستان در راهی که می‌سپرد، گام به گام پیش رود.
فهرستی از لغات و تعبیرات و مصطلحات فلسفی و فقهی و کلامی و عرفانی ترتیب داده تا معلوم شود که در هر قصه چه اندازه از
الفاظ ، تفسیر و تعریف شده است.
مباحث کلی و اصول فکر مولانا را در هر قصه نیز به صورت فهرست نوشته تا خواننده متوجه باشد که با چه نوع مطلبی سروکار دارد و فی الجمله ذهن خود را آماده سازد.
ابیات مثنوی را از روی نسخه موزه قونیه مکتوب در رجب (۶۷۷) نقل کرده. این نسخه از روی نسخه اصل مثنوی که در حضور مولانا و حسام الدین، حسن چلبی می‌خوانده‌اند، کتابت شده و صحیح‌ترین نسخه است.
در شرح ابیات، نخست لغات و مصطلحات فنی را تفسیر کرده و تا توانسته یک یا چند شاهد از گفته پیشینیان و یا مولانا آورده و اگر بیتی متضمن اشارتی به حدیث یا آیتی از
قرآن کریم بوده است، ماخذ آن حدیث یا موضع آن آیت را در قرآن کریم با ذکر عقاید مفسرین باز نموده. در تفسیر
آیات از «
لطایف الاشارات » تالیف ابوالقاسم قشیری (متوفی ۴۶۵) و «
بیان السعادة » تالیف مرحوم
سلطان علی شاه گنابادی (متوفی ۱۳۲۷) از مشایخ بزرگ و محققین کم نظیر
صوفیه ، فایده بسیار برده است.
هر
بیت که در آن اشاره به قصه‌ای یا مشتمل بر نام کسی بوده است، ماخذ قصه را نوشته و اجمالا شرح حالی از شخص مذکور آورده است.
ابیات را حتی الامکان به زبان ساده و مطابق آنچه از سخن مولانا در مثنوی و دیگر آثار او (دیوان کبیر، فیه ما فیه، مکتوبات، مجالس سبعه) و نیز معارف بهاءولد و برهان محقق و مقالات
شمس تبریزی و آثار منظوم و منثور سلطان ولد فرزند مولانا به دست آورده، شرح و تفسیر نموده و اگر مضمون بیتی در کتب پیشینیان یافته، بدان تفسیر درپیوسته و هر جا که احتیاج به بیان اصلی از اصول تصوف یا
فلسفه و کلام و دیگر علوم اسلامی حاصل شده است، عقاید و آراء متقدمان و
اصحاب فن را در آن باره با ذکر اسناد و مدارک یادآور شده است.
از شروح
مثنوی ، به کتب ذیل مراجعه کرده:
الف) کتابی که نامش را به دست نیاورده، از شخصی به نام «احمد رومی» که با سلطان ولد (متوفی ۷۱۲) و فرزندش جلال الدین فریدون، مشهور به «عارف چلبی» متولد (۶۷۰ و متوفی ۷۱۹) معاصر بوده است؛
ب)
جواهر الاسرار و زواهر الانوار ، تالیف کمال الدین حسین بن حسن خوارزمی (متوفی ۸۴۰) از شاگردان و مریدان خواجه ابوالوفاء خوارزمی از بزرگان متصوفه (متوفی
روز جمعه چهارم رجب ۸۳۵) که به پیروی پیر خویش عشقی گرم و سوزان به آثار مولانا داشته است؛
ج)
اسرار الغیوب ، تالیف خواجه ایوب از صوفیان هوشمند و نکته دان
قرن دوازدهم هجری که در سال ۱۱۲۰ ق، تالیف شده و مشتمل است بر شرح مشکلات تمام مثنوی؛
ه) شرح عبد العلی محمد بن نظام الدین، مشهور به بحر العلوم بر دفترهای شش گانه مثنوی؛
و)
شرح اسرار سبزواری ، حکیم بزرگوار حاج ملا هادی (متوفی ۱۲۹۰ ق) که در سال ۱۲۸۵ در طهران به طبع رسیده و مؤلف تا آنجا که امکان داشته است مثنوی را بر آراء و نظریات حکما، به ویژه
صدر الدین شیرازی تطبیق فرموده است؛
ز)
فاتح الابیات و آن، شرح اسماعیل انقروی است به ترکی بر تمام مثنوی؛
ح)
المنهج القوی ، تالیف یوسف بن احمد مولوی، به زبان عربی و مشتمل بر تفسیر تمام ابیات مثنوی؛
ط) شرح دکتر محمد کفافی، استاد جامعه قاهره و جامعه عربی بیروت بر دفتر اول مثنوی به
زبان عربی ؛
ی) شرح استاد فقید رینولد الین نیکلسون بر مثنوی به زبان انگلیسی.
در جلد دوم، هزار و بیست و سه بیت را شرح و سه قصه را نقد و تحلیل کرده. لغات و تعبیرات و اصطلاحاتی که تفسیر شده سیصد و سی و دو و مطالب کلی، بالغ بر صد و هفتاد و یک مطلب است. در ضمن شرح لغات، عده‌ای از اصطلاحات صوفیان و حکما و متکلمین و گاهی نیز اطبا و علمای ریاضی را روشن ساخته.
مطالب کلی، بیشتر از اصول تصوف و
علم کلام است، ولی مسائل فقهی و فلسفی را نیز در میان آنها می‌توان دید. در هریک از این مباحث، عقاید و آراء مختلف علمای
فن را با ذکر اسناد و مراجع، به شرح بازگفته. در تفسیر
آیات قرآن کریم که به عبارت یا اشارت در مثنوی شریف وارد شده است، همین روش را معمول داشته و از کتب معتبر تفسیر، اقوال مختلف را نقل کرده است.
تفاوتی که این مجلد با جلد نخستین دارد این است که از حکایت چهارم به بعد، تمام ابیات مثنوی را از روی نسخه قونیه نقل کرده و عبارات عربی را حتی الامکان به پارسی ترجمه نموده است.
در جلد سوم، دو قصه از قصص و هزار و صد بیت را از دفتر نخستین مثنوی
نقد و
تحلیل کرده و به شرح و تفصیل بازگشوده و چهار صد و هفتاد لغت و اصطلاح عرفانی و فلسفی و کلامی و طبی و ریاضی را بازشناسانده و در حد امکان، عقاید و آراء اهل
فن را در آن باره شرح داده و دویست و نه مطلب کلی گوناگون را به تفصیلی درخور و تفسیری مناسب بیان کرده است.
در جلد سوم، از شرح مثنوی شریف، علاوه بر مآخذی که در مقدمه جزو اول برشمرده، از کتابی به نام «کشف اسرار معنوی در شرح ابیات مثنوی» نیز استفاده کرده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
