شرح فارسی تجرید الاعتقاد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «شرح فارسی تجرید الاعتقاد»
علامه ابو الحسن شعرانی در واقع شرحی است که مرحوم علامه شعرانی بر کتاب تجرید
خواجه نصیر الدین طوسی در سال ۱۴۹۲ هجری قمری نوشته است.
مؤلف خود در مقدمه می‌گوید ما در شرح خود بر
کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد و
علامه حلی عنایت تمام داشتم حتی شارح نام کتاب را شرح تجرید الاعتقاد می‌گذارد چون مرحوم علامه حلی
اینچنین آورده است و الا خود خواجه
نصیر در متن دارد سمیته تجرید العقائد. البته ناگفته نماند در مورد این کتاب غالبا نام تجرید الکلام یا تجرید به کار رفته است. لکن این اثرپذیری شارح از علامه حلی را نمایان می‌سازد که همان نامی را به کار می‌برد که ایشان به کار برده‌اند.
ولی تمام اینها باعث نمی‌شوند که ما کتاب حاضر را ترجمه
کشف المراد بدانیم زیرا خود مؤلف چنین حرفی نمی‌زند و در جای دیگری می‌گوید شاید بیش از ثلث محتویات کتاب از کشف- المراد باشد. او کتاب خود را شرح مستقلی بر تجرید الاعتقاد خواجه
نصیر الدین می‌داند و اصلا این شرح را در ردیف شروح تجرید و در عرض کشف المراد ذکر می‌کند.
علامه شعرانی انگیزه خود را از تالیف این کتاب نیاز مبرم اهل زمانه به
اصول دین می‌داند و
علم اصول دین را علمی منسوخ شده می‌شمارد و می‌فرمایدامروزه مردم دنبال علومی هستند که به دنیای آنان سود بیشتری داشته باشد ایشان اضافه می‌کنند
مسلمان باید اصول دین را از روی دلیل بداند ولی دانستن دلائل فروعات فقهی بر کسی لازم نمی‌باشد وی علت عمل نکردن کامل به
فقه را نیز
اسلام ظاهری مردم می‌داند و می‌فرماید
ایمان به غیب با علم به اصول دین حاصل میشود که نتیجه اش میشود عمل کردن کامل به فروعات دین. مرحوم شعرانی پایه و اساس اصول دین را
عقل می‌داند و می‌گوید برای اثبات نبوت باید اول وجود
خدا ثابت شود و اثبات
امامت بستگی به اثبات نبوت دارد همینطور اثبات معاد. پس در واقع همه اصول به اثبات
توحید برمی گردد و وجود خدا با چیزی غیر از عقل ثابت نمی‌گردد به همین دلیل است که ایشان آشنایی با علوم عقلی را بر طلاب علوم دینی برای مواجهه با بی دینان از اوجب واجبات می‌شمارد و کتاب تجرید را کتابی منحصربه فرد می‌داند که آموختن آن بر هادیان طریق امامت
واجب عینی می‌باشد.
مقصد اول شرح تجرید مشتمل بر شش مقصد می‌باشد که مقصد اول در امور عامه است. خود مرحوم علامه شعرانی مراد از امور عامه را مسائلی که در تمام علوم به کار می‌روند می‌داند مثل
علت و معلول که در طب و
فلسفه و
علوم دین و... تماما جایگاه ویژه‌ای دارند.
ایشان در فصل اول امور عامه از مسائلی چون
وجود ذهنی ،
حادث و قدیم ، معنی نفس الامر، اصالت وجود، مختار بودن خداوند و... سخن می‌گوید و در فصل دومش از ماهیت و لوازم آن سخن گفته سومین فصل مقصد اول را به علت و معلول اختصاص می‌دهد و با علل چهارگانه بطلان
تسلسل ، مقدمات فعل اختیاری و دیگر مسائل در این زمینه پرداخت می‌نماید.
مقصد دوم در
جوهر و عرض است که دارای پنج فصل می‌باشد. فصل اول تعریف جوهر و عرض و اقسام جوهر. فصل دوم در اقسام جنس فصل سوم در محال بودن بعد غیر متناهی فصل چهارم جوهرهای مجرد و فصل پنجم در اعراض.
مقصد سوم را به اثبات واجب اختصاص داده‌اند که به ترتیب از وجود و صفات و احوال باریتعالی بحث شده است. مباحث
حسن و قبح عقلی ،
جبر و اختیار ،
قضا و قدر ، تکلیف، لطف و عوض و احکام آن، در فصل سوم که به افعال الهی تعلق دارد آمده اند.
مقصد چهارم کتاب طبق آنچه خواجه
نصیر الدین طوسی مرتب نموده است مربوط به نبوت است در این مقصد فوائد
بعثت انبیاء و دلائل لزوم انبیا و رد قول براهمه که قائلند احتیاجی به پیغمبر نیست مورد بحث قرار گرفته‌اند. ایشان لزوم بعثت انبیا را طبق بیان خواجه از راه لطف ثابت کرده‌اند و در مسئله
عصمت انبیا قول معتزله را که قائلند
گناه کبیره از
پیغمبران جائز نیست ولی
گناه صغیره به سهو یا تاوویل از آنها ممکن است و همینطور قول
اشاعره که قائلند فقط
کفر و
دروغ است که از
انبیا سر نمی‌زند و بقیه کبائر را ممکن است انبیاء مرتکب بشوند ولی فخر رازی صدور کبائر را جائز ندانسته است و از قول فخر نقل می‌کند که اشاعره سمعا جایز ندانسته‌اند نه عقلا زیرا آنان به حسن و قبح عقلی قائل نیستند.
نبوت پیغمبر اکرم صلی اله علیه و آله و
معجزات آن حضرت نیز به مناسبت در اینجا مورد بحث واقع گردیده است مباحثی که برای اثبات معجزات نبی گرامی
اسلام آمده است بعضا برای پاسخ به تشکیکات
فخر رازی است که در کتاب محصول خود عنوان کرده است که علامه شعرانی معتقد است عده‌ای از شبهات مطرح شده امام رازی متمسک یهود و
نصاری در ایجاد تشکیک برای نبوت پیغمبر اسلام قرار گرفته‌اند.
ایشان نمونه‌ای از معجزات پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را یادآوری می‌کند که از آنجمله‌اند:
۱- جوشیدن آب از میان انگشتان حضرت ۲- جوشاندن آب از
چاه حدیبیه که آبش خشک شده بود.
۳- برکت پیدا کردن غذایی که انذار عشیره اقربین آماده شده بود ۴- درمان چشم درد حضرت
علی بن ابیطالب علیه‌السّلام توسط آب دهان پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ۵- شق القمر ۶- حرکت درخت و آمدنش پیش پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و بازگشتن به سر جای اولش.
۷- ناله
ستون حنانه از فراق پیغمبر رحمت صلی اله علیه و آله ۸- خبرهای مختلف از غیب مثل شهادت
سید الشهدا علیه السلام. همینطور از معجزات قرآن نیز موارد ذکر شده است و این مقصد با طرح این مسله که انبیا از
ملائکه افضل‌اند پایان پذیرفته است.
پنجمین مقصد کتاب راجع به
امامت است و اولین بحث در این مقصد اثبات امامت از این قاعده لطف است. بعد در سدد اثبات
عصمت امام برآمده و ادله‌ای بر آن ذکر می‌کند که ما به دو دلیل اشاره می‌کنیم:
۱- اگر امام مرتکب معصیت شود امام دیگری لازم می‌آید که او را از این عمل نهی کند و اگر او هم گناه کرد امام دیگری برای نهی او تا آخر به کسی برسد که خود مرتکب گناه و خطا نشود تا تسلسل پیش نیاید که آن امام خواهدبود ۲- اگر امام گناه انجام دهد مقامش از مقام سایر گناهکاران پست تر میشود و چون علم و معرفتش از آنها بیشتر است پس گناهش عظیم تر است.
لزوم اثبات امام به نص و ادله امامت علی علیه‌السّلام پس از پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و عدم عصمت غیر
علی علیه‌السّلام تا مشتمل امامت شوند، فضائل علی علیه‌السّلام و امامت
ائمه دوازده گانه دیگر مباحث در این مقصدند.
مقصد ششم آخرین مقصد کتاب راجع به
معاد است که در آن معنی فناء مطرح شده و معاد جسمانی اثبات گردیده است شبهاتی راجع به معاد را نیز آورده و به رد آنها پرداخته است. بطلان
احباط را ثابت نمود، راجع به
عفو و
شفاعت و
توبه و
عذاب قبر و معنی
ایمان و کفر و اینکه در عقائد ظن و
تقلید جایز نیست مطالب با ارزشی را به رشته تحریر درآورده است و با طرح این مسله که
امر به معروف و نهی از منکر با ادله نقلی ثابت است نه با عقل که اگر با
عقل ثابت شود بر
خداوند لازم می‌آمد نهی از منکر کند و نهی از منکر باعث می‌شد که هیچ
گناهکاری در عالم پیدا نشود کتاب را به پایان می‌رساند.
یک جلد و در قطع وزیری توسط کتاب فروشی اسلامیه در
تهران و در سال ۱۳۷۲ برای اولین بار به چاپ رسیده است. این کتاب دارای یک فهرست مطالب که در اول کتاب آمده است می‌باشد.
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
