شرح الکافیة البدیعیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شرح الکافیة البدیعیة»، تألیف صفی‌الدین حلی، از جمله آثار ادبیات عرب با موضوع «بدیعیه» است.
«شرح الکافیة البدیعیة»، تألیف صفی‌الدین حلی (متوفی ۷۵۲ ق)، از جمله آثار ادبیات عرب با موضوع «بدیعیه» است که با شرح و تحقیق رشید عبدالرحمن العبیدی منتشر شده است. «الکافیة البدیعیة»، عنوان قصایدی است که صفی‌الدین حلی آن را در ۱۴۵ بیت در سال ۷۳۷ ق، سروده است و
کتاب حاضر شرح آن است. اهمیت این اثر بدین جهت است که برخی آن را اولین اثر در موضوع خود می‌دانند و نویسنده، هفتاد کتاب را مطالعه کرده و خلاصه آنها را در این اثر آورده است.
کتاب با مقدمه مفصلی از محقق کتاب درباره موضوع کتاب، شرح حال نویسنده، آثار وی و شیوه تحقیقی محقق ذکر شده است. پس از آن، مقدمه مؤلف و متن اثر آمده است. شیوه نگارش کتاب بدین ترتیب است که در ذیل ابیات، شرح و توضیح شارح ذکر شده است. شماره‌گذاری ابیات از مصحح کتاب است.
«بدیعیه»، اصطلاحی است که آن را گوناگون تعریف کرده‌اند. محمدرضا حکیمی از آن میان شاید بهترین تعریف را ارائه نموده باشد: «بدیعیه، قصیده‌ای است که در آن، صنایع و انواع بدیعی به کار برده شود و هر بیتی برای یک یا چند نوع بدیعی باشد و اصل قصیده برای منظور دیگری، چون مدح و ثنا و ... ساخته شده باشد».
میان صاحب‌نظران در مورد اینکه آیا امین‌الدین اِربِلی ( م ۶۷۰ ق) مبتکر بدیعیه است یا صفی‌الدین حلّی (۷۵۲ ق)،
اختلاف است. مشهور بر این عقیده‌اند که نخستین بدیعیه‌سرا، صفی‌الدین حلّی است، اما صاحب «أنوار الربیع» و صاحب «
الغدیر» و محمدرضا حکیمی معتقدند این ابتکار از امین‌الدین اربلی است؛ زیرا وی شصت سال پیش از صفی‌الدین، قصیده بدیعیه خویش را ساخته است.
رشید عبدالرحمن العبیدی محقق «شرح الکافیة» معتقد است که صفی‌الدین پایه‌گذار شعری بدیعی در مدح رسول اکرم ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ بوده است.
قصاید بدیعیه، از نظر شیوه‌ی التزام به صنایع بدیعی، دو دسته‌اند: برخی ملتزمند و برخی غیر ملتزم؛ یعنی در پاره‌ای از آنها به همین اندازه بسنده شده است که هر بیتی دارای نوعی یا چند نوع، از صنایع باشد و در پاره‌ای به جز این مقدار، «التزامی» دیگر به قصیده داده شده و آن این است که شاعر ملتزم شده تا نام اصطلاحی همان نوع بدیعی را نیز که در هر بیت آمده است، در همان بیت بیاورد، اما نه به معنای اصطلاحی، بلکه در قالب
توریه و به معنای لغوی آن؛ به‌عنوان مثال، صفی‌الدین حلی در صنعت استخدام می‌گوید:
من کلّ
أبلج واری الزند یوم ••• قری مستمر عنه یوم الحرب مصطلم
اما سید علی‌خان مدنی در صنعت استخدام چنین سروده است:
و إن هم استخدموا عینی لرعیهم ••• أو حاولوا بذلها فالسعد من خدمی
بیت اول، غیر ملتزم است؛ چراکه در آن هیچ‌گونه ذکری از کلمه «استخدام» یا مشتقات آن نیست، ولی بیت دوم ملتزم است؛ زیرا علاوه بر دارا بودن صنعت «استخدام» اصطلاح بدیعی استخدام نیز به‌صورت توریه و به معنای لغوی
ذکر شده است.
در میان غیر ملتزمان، چند قصیده‌ی بسیار خوب ساخته شده که از آن جمله قصیده شیخ صفی‌الدین حلی مرتبه اول را حائز است.
درباره بدیعیات،
تذکر چند نکته مناسب است:
در فهرست‌ها گاه به آثاری برمی‌خوریم که به‌عنوان «بدیعیه» شناسانده شده‌اند؛ درحالی‌که صرفاً به خاطر اینکه متن ادبی فنی‌اند، به آنها بدیعیه اطلاق شده است.
بعضی شاعران، نام صنایع بدیعی را به نظم درآورده‌اند یا
علم بدیع را در قالب نظم، توضیح داده‌اند که به آنها اصطلاحاً بدیعیه نمی‌گویند؛ اگرچه بعضی به اشتباه آنها را بدیعیه خوانده‌اند.
یکی از ویژگی‌های بدیعیات این است که باید به‌منظور مدح و ثنا و... سروده شده باشند.
محقق کتاب، در تصحیح آن از پنج نسخه استفاده کرده است. فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است. در انتهای کتاب، مصادر تحقیق، فهرست مطالب و
فهرست مصطلحات ذکر شده است. در پاورقی کتاب اختلاف نسخ، آدرس
آیات و منابع و توضیحاتی پیرامون برخی عبارات ذکر شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
