شرح ابن عقیل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شرح ابن عقیل»، اثر بهاء الدین عبدالله بن عقیل عقیلی همدانی است.
«شرح ابن عقیل»، اثر بهاء الدین عبد الله بن عقیل عقیلی همدانی، شرح غیر مزجی «الفیه ابن مالک»، از کتاب‌های قدیمی آموزش قواعد عربی و کسب دانش تخصصی در زمینه
علم نحو و صرف است که نقش کاربردی آن مورد توجه مراکز علمی و عنایت صاحب‌نظران و متخصصان زبان و ادبیات عربی در ایران و کشورهای اسلامی دیگر ـ از جمله مصر، سودان، لبنان، سوریه و... ـ بوده و هست.
کتاب، به
زبان عربی و حدودا در نیمه اول قرن هشتم نوشته شده است.
کتاب با دو مقدمه از مصحح در بیان وجه تسمیه الفیه و اشاره به شروح آن، آغاز شده و مطالب، بدون فصل‌بندی خاصی، در دو جلد، ارائه گردیده است.
خود کتاب «الفیه ابن مالک»- که متن اصلی کتاب و شامل هزار بیت
شعر آموزشی است، از شهرت زیادی برخوردار است؛ تا حدی که شروح و حواشی گوناگون آن، به چند برابر حواشی متون نحو دیگر می‌رسد.
کتاب، دوره نسبتاً کاملی از قواعد عربی تفصیلی را دربر می‌گیرد و چنانچه نقاط ضعف آن را استادان محترم رشته
زبان و ادبیات عربی برطرف کنند، برای تقویتِ بنیه علمی دانشجویان در زمینه
دانش تخصصی و تأمین نیازهای آنان بسیار مفید است.
کتاب، به‌گونه‌ای ساده و رسا نگارش یافته و به عقیده اغلب نحویان، بهترین شرح بر الفیه ابن مالک به شمار می‌رود.
شیخ محمد محی الدین عبد الحمید نیز شرح دیگری بر ابیات الفیه و بر همین شرح ابن عقیل در هامش کتاب افزون ساخته که در آن به ترکیب ابیات الفیه و همچنین به توضیح و
تفسیر نکاتی پرداخته است که ابن عقیل، به وجه ایجاز و اختصار، بدان‌ها اشاره کرده و یا از ایراد آن‌ها، صرف‌نظر کرده است. شیخ محمد محی الدین، شرح خود را «منحة الجلیل بتحقیق شرح ابن عقیل» نام نهاده است که در واقع، منقح‌ترین چاپ و گزیده‌ترین شرح موجود می‌باشد؛ زیرا شواهد شعری و نصوصی که شیخ عبد الحمید بر شواهد ابن عقیل افزوده و از سوی دیگر، شواهد ابن عقیل را به وجهی محققانه، پژوهش و بررسی نموده است، مزیت این شرح را بر شروح دیگر، چندین برابر گردانیده است.
از جمله مباحث مطرح‌شده در جلد اول، عبارتند از:
تعریف اصطلاحی
کلام، انواع کلمه که عبارتند از:
اسم، فعل و حرف و علامات هریک، معرب و مبنی در اسم و فعل، انواع اعراب،
معرفه و نکره، انواع مبتدا و خبر، جواز تقدیم خبر بر مبتدا، مواضع وجوب حذف مبتدا یا خبر، فصل بین عامل و معمول، افعال ناقصه و اسم و خبر آن، حکم معطوف بر خبر ما، افعال قلوب، اسم و خبر حروف مشبهه به لیس، تعلیق و الغاء،
تعریف فاعل و
احکام آن، موارد حذف فعل، تنازع، مفاعیل خمسه،
تعریف ظرف و حکم آن، استثناء، حال، تمیز و...
از مباحث جلد دوم، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: حروف جر، اضافه لفظیه و معنویه، موارد جواز اقتران مضاف به«
ال»
تعریف، اسماء دائم الاضافه، فاصله بین مضاف و مضاف‌الیه، اضافه به یاء متکلم،
اسم فاعل مقترن به«
ال» و فاقد آن، حکم تابع اسمی که اسم فاعل به آن اضافه شده است، مصدر، فاعل نعم و بئس، تأکید، عطف،
بدل، نداء، احکام تابع منادا، استغاثه، ندبه،
ترخیم،
اختصاص،
اسماء اصوات، نون تأکید، عوامل جزم،
تصغیر، نسب، جمع،
تصریف، حروف عله،
ادغام و...
این اثر، مانند کتاب‌های دیگر، علاوه بر موارد قوت و برجستگی‌های فراوان، از جهات صوری، علمی و ارزشی، نقاط ضعفی نیز دارد که به برخی از آن‌ها، اشاره می‌گردد:
آمیختن قواعد نحوی و صرفی با مسائل ادبی( شعری و نثری) و این دو ارزش؛ یعنی ادبی و لغتی، در کنار ارزش نحوی آن، شاید از مهم‌ترین عوامل توجه مجامع علمی آموزشی
جهان اسلام به این اثر باشد؛ زیرا استفاده از مسائل و نکته‌های ادبی- لغتی و ظرافت‌های خاص زبان عربی، نقش قابل توجهی در فراگیری دانشجویان دارد.
بهره‌گیری صاحب متن الفیه، شارح و محقق، از سبک آموزشی و شیوه‌های قابل فهم؛ از جمله: به‌کارگیری اصطلاحات مرسوم و مأنوس در نحو؛ استفاده از واژگان و ترکیبات رسا و شیوه برتر در عرضه موضوعات نحوی در مقایسه با منابع درسی دیگر؛ پرهیز از نگارش خشک، بسیار مختصر، و ملالت‌آور و...
جامعیت کتاب؛ آن‌چنان‌که مسائل عمده و اساسی یک دوره قواعد عربی را در خود دارد.
ایجاد روحیه پژوهشگری در دانشجویان که لازمه کتاب دانشگاهی است و سبک استدلالی ابن عقیل و محی الدین عبد الحمید در نقد و بررسی دیدگاه‌های علمای نحو، جهت تحقق هدف تخصص‌پروری، مثمر ثمر است.
وجود تمرین‌های عملی؛ یعنی تجزیه و ترکیب بیش از ۱۳۵۸ بیت در کنار مسائل تئوری برای دستیابی به هدف‌های مورد نظر، که امری ضروری است.
از آنجا که دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترای رشته زبان عربی، مستلزم داشتن سطح علمی متناسب ورود به این دوره‌ها است، متن حاضر را صاحب‌نظران این رشته، اغلب، به‌عنوان متن درسی
معرفی می‌کنند و از این جهت است که کتاب شرح ابن عقیل هر سال جزو منابع امتحانی کنکور مقاطع تحصیلات تکمیلی قرار می‌گیرد.
این
کتاب ارزشمند و پرآوازه، یکی از منابع مهم در زمینه قواعد عربی است و شاید نتوان دانشگاهی را در جهان اسلام یافت که در آن برای آموزش زبان عربی از این کتاب استفاده نشود؛ ازاین‌رو، دانشجویان رشته عربی علاقه‌مند به ادامه تحصیل در دانشگاه‌های خارج، چنانچه با محتوای این کتاب آشنا باشند، مشکلی نخواهند داشت.
این کتاب همچنین سرفصل‌های دروس نحو و صرف شورای عالی برنامه‌ریزی را شامل است و هدف‌های آموزشی مد نظر را تأمین می‌سازد.
کتاب، فاقد عنوان‌های فرعی است (چه در متن، چه در حاشیه عبد الحمید)؛ حال آنکه وجود این عنوان‌ها برای آسان کردن عرضه موضوعات و جلوگیری از تداخل و تراکم مطالب، ضروری است. از جمله این موارد نقص، می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
-
تعریف الکلام ۱ / ۱۴، أقسام الکلام ۱ / ۱۵.
- علامات الاسم ۱ / ۱۶، التنوین و أقسامه ۱ / ۱۷.
- أقسام الحروف ۱ / ۲۳، أقسام الفعل ۱ / ۲۴.
- اسم الفعل ۱ / ۲۵، الاعراب النیابی ۱ / ۴۳.
- المثنی و احکامه ۱ / ۵۵، الاضافة الی الجمل ۲ / ۵۵.
- جمع المذکر السالم ۱ / ۵۹، جمع المؤنث السالم ۱ / ۷۳.
- اعراب الافعال الخمسة ۱ / ۷۸، اعراب المعتل ۱ / ۸۰.
- نون الوقایة ۱ / ۱۰۸، الموصولات الحرفیة ۱ / ۱۳۸.
- الخبر و احکامه ۱ / ۲۰۱، حذف المبتدأ وجوبا ۱ / ۲۵۴.
- جواز فتح همزة« أنَّ» و کسرها ۱ / ۳۵۵.
- التعلیق و الالغاء ۱ / ۴۳۱، مصدر المرَّة ۲ / ۱۳۲.
- مصدر الهیئة ۲ / ۱۳۳، التوکید اللفظی ۲ / ۲۱۲ و...
- إسم الجنس ۱ / ۱۵، أسماء الافعال ۱ / ۲۶.
- أسباب البناء ۱ / ۲۹، أوجه الشبه بین الحروف و الاسماء ۱ / ۳۱.
- اِعراب أسماء الافعال ۱ / ۳۳، اِعراب فواتح السور ۱ / ۳۴.
- ما ینوب فی البناء ۱ / ۴۱، اِعراب الاسماء السّتة ۱ / ۴۴.
- أحکام« ذو» ۱ / ۵۴، علّة زیادة« ن» فی الجمع و التثنیة ۱ / ۷۰.
- علّة بناء الضّمائر ۱ / ۹۲، من مواضع الاستتار الوجوبی ۱ / ۹۶.
- مواضع انفصال الضّمیر ۱ / ۱۰۰، أحکام العلم اللّفظی ۱ / ۱۲۸.
- اِسم الاشارة ۱ / ۱۳۰،« ما» و« مَنْ» الموصولتان ۱ / ۱۴۷ و...
حدود ۲۸۰ آیه قرآنی در متن شرح ابن عقیل و ۱۳۰
آیه در حاشیه عبد الحمید بدون
ذکر نام
سوره و شماره آیه نقل شده است.
۱. ذکر حدیث جعلی و مثال آن:
-« أسامة اَحَبُّ النّاس ماحاشا فاطمة...».
-« نحن مَعَاشِر الأنبیاء لا نورث...».
۲. ذکر اشعاری در مدح خاندان ستمگر بنی امیّه، از جمله:در مدح یزید بن عبدالملک بن مروان و مروان بن الحکم.
۳. ذکر
اشعار تحریک‌آمیز و منافی عفت عمومی.
۱. استناد به نظرها و قرائت‌های قرآنی ضعیف در برخی موارد.
۲. استفاده محدود از متون اسلامی، مانند
قرآن کریم،
احادیث،
نهج البلاغه.
۳. نبودن مبحث «اعراب الجمل» به‌صورت مستقل، زیرا مبحث مذکور، از جمله مطالب مهم نحوی است.
با توجه به گسترش دامنه آموزش زبان عربی، بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در دانشگاه‌ها و دیگر مراکز آموزش عالی کشور (علاوه بر مقاطع تحصیلی پیش از دانشگاه) و نظر به لزوم فراگیری یک دوره کامل صرف و نحو توسط دانشجویان رشته‌های تخصصی، ادبیات عربی، فارسی و الهیات، ضرورت وجود کتاب شرح ابن عقیل ـ که از دیرباز، منبع اصلی آموختن قواعد عربی در حوزه و دانشگاه است ـ بیشتر درک می‌شود.
از آنجا که بازنگری و تجدید نظر در کتاب‌های درسی صرف و نحو دانشگاهی، امری ضروری است (چراکه اگر نیک نظر کنیم، همه کتاب‌های قدیمی قواعد عربی، معمولاً از نقص و ضعفی که ناشی از دید نگارنده به موضوع است، خالی نیست)، اکنون که از این اثر، هم در تعدادی از دانشگاه‌های داخل کشور و هم در دانشگاه‌های جهان اسلام، برای تدریس استفاده می‌شود که بی‌تردید فایده عملی و کاربردی آن، استادان فن را مجذوب کرده است.
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهرست شواهد، در انتهای جلد دوم، آمده است.
در پاورقی‌ها، علاوه بر تجزیه و ترکیبت اشعار الفیه، توضیحاتی پیرامون برخی از کلمات و عبارات داده شده است.
«نقدى بر نقش كاربردى كتاب شرح ابن عقيل»، شريف عسكرى، محمدصالح، مجلات: فلسفه، كلام و
عرفان، «نامه علوم اسلام»، پاييز ۱۳۷۹، شماره ۳ (۱۲ صفحه از صفحه ۱۶۵ تا ۱۷۶).
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
