سیر کتاب‌نگاری عربی تکامل انواع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تکامل یا تطور انواع ، نظریه ای علمی که بویژه در زیست شناسی مطرح شده و اهمیت یافته است . بر طبق این نظریه ، انواع یا گونه های موجودات در طول زمان یکسان و ثابت نمانده اند، بلکه دستخوش تغییر و تحول شده و متناسب با شرایط ، تطور یافته اند. این نظریه سابقه ای کهن دارد در این کتاب سیر کتاب نگاری عربی این موضع مورد کنکاش قرار می گیرد.
طرح
اندیشة تکامل در جهان عرب از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد. در میان مجلات عربی که در این دوره منتشر می‌شده، مجلة المقتطف در طرح آرا و نظریات درباره این موضوع بیش از هر مجله ای شهرت دارد. این مجله را در ۱۲۹۳/ ۱۸۷۶ یعقوب صروف و فارس نَمِر در بیروت پایه گذاری کردند که در ۱۳۰۲/۱۸۸۵ به قاهره انتقال یافت.
در سال اول این مجله (نزدیک به بیست سال پس از انتشار کتاب داروین)، شخصی به نام رزق اللّه برباری سه مقاله درباره منشأ انسان منتشر کرد که در آن‌ها به ذکر آرای
لامارک و
داروین پرداخته و نظریة داروین را به علت نبود مدارک کافی رد کرده است
. در سال دوم سه مقاله از بشارة افندی زلزل درباره این موضوع آمده است
.
زلزل در ۱۲۹۶/۱۸۷۹، کتابی با عنوان تقویم الاذهان فی علم الحیوان و الانسان و تفاوت الامم فی المدنیة و العمران در اسکندریه منتشر کرد و در آن
بحث مفصّلی درباره نظریة داروین، با ذکر شواهدی دالّ بر تکامل و تأیید آن آورد. در شماره های دیگر این مجله نیز مقالات و سخنرانیهایی در نقد داروین به تصریح یا اشاره آمده است
. در ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶ ترجمه ای عربی از سخنرانی انگلیسی اسعد حداد در توصیف نظریة داروین چاپ شد
. در ۱۳۲۳/۱۹۰۵ نیز ترجمه ای عربی از سخنرانی جورج داروین به عربی منتشر شد که در آن وی از اصل انتخاب طبیعی دفاع کرده است
.
مشهورترین مدافع نظریة تکامل در جهان عرب، شبلی شُمَیِّل (متوفی ۱۳۳۵/۱۹۱۷) بود. وی سخنرانیهای لودویگ بوخنر، فیلسوف ماتریالیست آلمانی، را با عنوان تعریب لشرح بوخنر علی مذهب داروین منتشر کرد.
سرکیس
نیز از این کتاب با عنوان شرح بخنر (در متن، به خطا یخبر) علی مذهب داروین یاد کرده که در ۱۳۰۱/ ۱۸۸۴ در اسکندریه به چاپ رسیده است. این کتاب مخالفتهایی را بر انگیخت و افرادی به نقد شمیّل و تفسیر ماتریالیستی وی از نظریة تکامل پرداختند. شمیّل در کتاب الحقیقة (قاهره ۱۳۰۲/ ۱۸۸۵) به این انتقادات، بویژه به نقدهای دانشمند مسیحی، ابراهیم بن عیسی حورانی (متوفی ۱۳۳۳/ ۱۹۱۵)، پاسخ گفت. حورانی دو کتاب مناهج الحکماء فی نفی النشوء والارتقاء أی ابطال مذهب دروین (بیروت ۱۳۰۱/ ۱۸۸۴) و الحق الیقین فی الرد علی بطل دروین (بیروت ۱۳۰۳/ ۱۸۸۶) را در انتقاد به نظریات داروین، به طور عام و نوشته های شمیّل به‌طور خاص، نوشته بود. جرجس فرج صفیر مارونی خوری (متوفی ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸) نیز در کتابی با عنوان کتاب فی اصل الانسان و الکائنات: دحضاً لمذهب التحول و رداً علی الدکتور شبلی شمیل الذی عرب شرح بخنر علی مذهب دروین (بیروت ۱۳۰۷/ ۱۸۹۰) به نقد کتاب بوخنر که با ترجمة شمیّل منتشر شده بود، پرداخت. شمیّل در چاپ دوم کتاب الحقیقه با تفصیل بیشتری از نظریة داروین دفاع کرد و آن را با عنوان فلسفة النشوء والارتقاء (قاهره ۱۳۲۸/ ۱۹۱۰) منتشر نمود. شمیّل در فاصلة سالهای ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۸/ ۱۹۰۹ـ ۱۹۱۰ نیز مقالاتی در مجلة المقتطف درباره نظریة تکاملی منتشر کرد
برای گزارشی از نگاشته های منتشر شده در مجلة المقتطف بین سالهای ۱۸۷۶ تا ۱۸۸۵
. انتشار این مقالات نیز انتقاداتی را بر انگیخت. مقالة نقولا فیاض با عنوان «الدکتور شمیل و فلسفة النشوء» (سال ۳۷، ش ۱، ص ۶۷۶ـ۶۸۱) و مقالة سلامه موسی (متوفی ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸) با عنوان «نظریات النُشوءالحاضرة» از جملة این انتقادات است
. سلامه موسی کتابی نیز با عنوان نظریة التطور و أصل الانسان (قاهره ۱۳۰۴/ ۱۹۲۵) نگاشته است. ویرایش بعدی کتاب، با تجدید نظر و اضافات، با عنوان الانسان قِمَّةُ التطور (قاهره ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱) منتشر شده است. افرادی نیز چون نصیف افندی
به دفاع از نظریة تکامل پرداختند
. در ۱۳۳۱/ ۱۹۱۳، امین ابوخاطر در مقاله ای که در المقتطف منتشر کرد، از همانندی نظریة داروین با آرای متأله مسیحی قرن چهارم و پنجم میلادی، سنت اگوستین، سخن گفت
. انتشار مقالاتی درباره تکامل در مجلة المقتطف در سالهای بعد نیز ادامه
یافت
.
عالمان شیعه و ایرانی نیز نقدهایی بر نظریة اصل انواع و تکامل داروین به زبان عربی نگاشته اند. ظاهراً عالم مشهور اصفهانی، ابوالمجد آقا
محمدرضا مسجدشاهی مؤلف نقد فلسفة داروین، نخستین عالم شیعی بوده که در اثری مستقل، کتاب شبلی شمیّل را نقد کرده است. جمیل صدقی زهاوی زاده (متوفی ۱۳۱۵ ش/ ۱۹۳۶) نقدی بر این کتاب نگاشته که مسجدشاهی در کتاب دیگری با عنوان القول الجمیل إلی صدیقی الجمیل به آن‌ها پاسخ گفته است
.
محمدجواد بلاغی (متوفی ۱۳۱۲ ش) نیز در کتاب الرحلة المدرسیة، که نخستین بار در ۱۳۰۷ ش/ ۱۳۴۷ در نجف و در سه جلد منتشر شد، بحثی در این باره با عنوان مذهب داروین درباره اصل انواع
آورده است. بلاغی کتاب دیگری نیز با عنوان داروین و اصحابه نیز نگاشته است.
آثار منتشر شده در رد یا تأیید نظریة داروین در جهان عرب فراوان است. ندیم جسر، مفتی طرابلس شام، در کتاب قصة الایمان
این نظر را مطرح کرده است که در صورت اثبات نظریة داروین، تعارضی میان این عقیده با
قرآن یا اعتقاد به وجود خدا نخواهد بود. از آثار متعددی که عالمان عرب در تشریح و نقد نظریة داروین نگاشته اند، می توان به الانسان بین الخلق و التطور نوشته محمد آل یاسین (چاپ دوم، بیروت ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷)، الاسلام و نظریة التطور، نوشتة محمداحمد باشمیل (بیروت ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸) و کتاب دارون و نظریة التطور، تألیف شمس الدین آق بلوت (قاهره ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶) اشاره کرد که اصل آن به ترکی در ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰ منتشر شده است. نخستین ترجمة عربی کتاب منشأ انواع داروین را نیز اسماعیل مظهر (متوفی ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲) با مقدمه ای مفصّل و با عنوان اصل الانواع در ۱۳۳۶ به چاپ رسانده است. وی کتابی با عنوان ملقی السبیل فی مذهب النشوء و الارتقاء و أثره فی الانقلاب الفکری الحدیث (قاهره ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶) نیز نگاشته است. إلی رنتولا در مقاله ای با عنوان «واکنش عالمان عرب مسلمان به انقلاب داروینی»، واکنشهای عالمان عرب به داروین و نظریات وی را بررسی کرده است. عادل زیادت نیز در کتاب علوم غربی در جهان عرب، تأثیر داروینیسم، سالهای ۱۸۶۰ تا ۱۹۳۰ به همین موضوع پرداخته است.
شرح و تفصیل آرای داروین و نظریة تکامل در کشورهای عربی تا حد زیادی مبتنی بر تألیفات مسیحیان عرب زبان چون شبلی شمیّل بوده و منتقدان نظریة تکامل نیز کمتر به متون اصلی مراجعه کرده اند، همچنانکه اغلب از منظر کلامی و قرآنی درباره آن سخن گفته اند
و موارد تعارض این نظریه را با آموزه های اسلامی و استنباطات مفسران از قرآن درباره خلقت انسان بررسی کرده اند.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۱) محمدجواد بلاغی، الرحلة المدرسیة و المدرسة السیارة فی نهج الهدی، بیروت ۱۴۱۴.
(۳) احمدزکی تفاحه، حِواربین الفکرالدینی و الفکرالمادی، بیروت ۱۹۸۲.
(۴) ندیم جسر، قصة الایمان: بین الفلسفة والعلم و القرآن، بیروت ۱۹۶۱.
(۵) سرکیس.
(۶) EI ۲ , sv "Shumayyil, Shibl ¦â " (by PC Sadgrove).
(۷) A H Helmy Mohammad, "Notes in the reception of Darwinism in some Islamic countries", in Science in Islamic civilisation, proceedings of the international symposia: "Science Institutions in Islamic Civilisation" & "Science and Technology in the Turkish and Islamic World " , ed Ekmeleddin I hsanog §lu and Feza Gدnergun, Istanbul: Research Centre for Islamic History and Culture, ۲۰۰۰.
(۸) Albert Hourani, Arabic thought in the liberal age ۱۷۹۸-۱۹۳۹ , Cambridge ۱۹۸۴.
(۹) O Me «âer, Al-Muqtataf et le debat sur le darwinisme, Beyrouth ۱۸۷۶-۱۸۸۵ , Cairo ۱۹۹۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ب ) سیر کتاب نگاری عربی دربارة تکامل»، شماره۳۷۸۴.
