سیر الملوک (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«سیر الملوک» یا «سیاست نامه» اثر وزیر مشهور و پرآوازه سلجوقی،
خواجه نظام الملک طوسی است که تجارب خود را ب
ه زبان فارسی در موضوع
کشورداری مکتوب نموده است.
این اثر یکی از بهترین آثار ادبی و تاریخی در سالیان وزارتش به شمار می‌رود. پادشاه وقت ملکشاه، او و برخی دیگر را ماور نوشتن کتابی در موضوع «ملک» می‌کند. در این میان چندین کتاب به دربار تقدیم می‌شود و فقط کتاب او مورد استقبال
سلطان قرار می‌گیرد.
کتاب بعدها مورد
تقلید نویسندگان و مورخان قرار گرفته است. چنانکه غزالی در کتاب
نصیحه الملوک و مؤلف تاریخ
بناکتی و
محمد عوفی در کتاب
جوامع الحکایات ، هر کدام به نحوی از کتاب سیاست نامه خواجه متاثر شده‌اند.
کتاب با مقدمه مصحح آغاز شده است که در بیان شیوه تصحیح است. متن کتاب دارای دو بخش و پنجاه فصل می‌باشد که بخش اول ۳۹ فصل و فصل دوم ۱۱ فصل را دربر دارد. چنین به نظر می‌رسد که فصل دوم بنا به ضرورت اضافه شده است.
مؤلف، در بیشتر فصول نخست مسئله را به صورت تعریف یا دستور اخلاقی مطرح می‌کند و سپس آیات، روایات، احادیث، حکایات بلند و کوتاه و سخنانی از گذشتگان را در تایید سخن خویش می‌آورد.
به طور کلی نثر کتاب ساده، روشن و زیباست. جمله‌ها کوتاه و خوش آهنگ و هر موضوعی در نهایت اکمال و وضوح بیان شده است. این کتاب در سلامت
انشاء و زیبایی عبارت و درستی مطالب و تنوع موضوع، در میان کتب فارسی کم نظیر است.
در کتاب سیاست نامه مطالب متنوع تاریخی و اخلاقی و بسیاری از موضوعات دیگر آمده است؛ اما در خلال مطالب تاریخی اشتباهاتی به چشم می‌خورد. علت اساسی بروز این اشتباهات آن است که خواجه می‌خواسته کتابی عبرت انگیز در سیاست و
کشورداری تالیف کند؛ لذا به جنبه تاریخی آن توجه نداشته و خود نیز مورخ نبوده، از این رو چه بسا مطالبی از کتابهای تاریخی دگر نقل کرده بی آنکه به
صحت و
سقم آنها بیندیشد.
مطالب موجود در کتاب سیاست نامه بطور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
۱-
پند و اندرز و توصیه‌هایی که در تمام فصول به جز فصلهای ۴۴- ۴۷ خطاب به سلطان پیرامون مسائل مختلف مملکتی آمده است.
۲- حکایات، اخبار، احادیث و آیاتی که در تایید پند و اندرزهای اولیه ذکر شده است.
بخش اول کتاب، از
نظم و روال خاصی پیروی می‌کند. بدین گونه که همواره پند و اندرز و توصیه‌ای در ابتدای هر فصل آمده و در ادامه در بعضی از فصول، حکایت، خبر،
حدیث یا روایتی در تایید
پند و اندرز اولیه می‌آید. مثلا در فصل سیزده کتاب توصیه شده که سلطان ابید، جاسوسانی به شکل‌های مختلف چون بازرگان، سیاح، و
صوفی به سرتاسر مملکت اعزام کند تا او را از وضعیت کشور آگاه کنند و وی بدینوسیله بتواند از ظلم عاملان و یا شورش احتمالی آنها جلوگیری کند.
آنچه در بخش اول کتاب سیاستنامه اصل می‌باشد، همان پند و اندرز و توصیه‌های اولیه است و حکایت و روایات و احادیث جنبه فرعی دارند. از سی و نه فصل بخش اول کتاب، بیست و یک فصل منحصر به نصیحت و پند و اندرز اولیه است و در این فصول هیچ حکایت و روایتی در تایید نصیحت‌های اولیه نیامده است.
در بخش دوم کتاب، نظم و ترتیب و هدف اولیه نویسنده در نوشتن کتاب، که همانا ارائه توصیه‌ای به سلطان در جهت بهتر اداره کردن مملکت می‌باشد، فراموش می‌شود و تقریبا در نیمی از فصول این بخش (۴۴- ۴۷) هیچ توصیه یا نصیحتی مطرح نگردیده، بلکه این فصول شامل حکایتی طولانی است که به بررسی و رد جریان بدمذهبی در طول تاریخ پرداخته است. در واقع در این فصول سیاست نامه از شکل یک اندرزنامه که نصیحت‌هایی را خطاب به سلطان مطرح می‌کند خارج گردیده و تبدیل به ردیه‌ای شده که طرفداران یک فرقه مذهبی در رد فرقه دیگر می‌نویسند.
همچنین بخش دوم نظم خاصی را دنبال نمی‌کند و گاه یک فصل چند موضوع را در خود جای داده است؛ برای نمونه، در فصل چهلم، موضوعات زیر مطرح گردیده است. اعلام خطر پیرامون قدرت گیری زنان پادشاه و دخالت آنان در امور سیاسی، توصیه به پادشاه با بخشش زیردستان هنگامی که خطایی از آنها سر می‌زند، توصیه به پادشاه پیرامون خودداری از سپردن کارها به کودکان و محول کردن امور به افراد با
تجربه ، و سرانجام اخطار به پادشاه پیرامون زیاد شدن القاب و کم شدن ارزش آنها.
اگر اختلاف موجود ما بین دو بخش سیاست نامه منحصر به تفاوتهای یاد شده بود شاید می‌شد این توجیه را که دلیل این اختلاف نوشته شدن کتاب در دو دوره زمانی متفاوت می‌باشد، پذیرفت، اما اختلافات بین دو بخش کتاب تنها محدود به آنچه گفته شد نبوده و دامنه‌ای گسترده تر دارد.
از دلایل اصلی این اعتقاد که هر دو بخش سیاست نامه نمی‌تواند نوشته یک نفر باشد وجود توصیه‌ها و حکایاتی کاملا متضاد در دو بخش کتاب است. به عنوان نمونه در بخش اول سیاست نامه به سلطان توصیه می‌کند که هفته‌ای دو روز به مظالم بنشیند و بدون واسطه به شکایات و دادخواهی رعایا رسیدگی کند ولیکن در فصل چهل و نهم از بخش دوم کتاب توصیه‌ای کاملا مغایر با توصیه یاد شده داشته است و از سلطان می‌خواهد که اجازه ورود مستقیم و بی واسطه مردم، برای طرح شکایات به درگاه را ندهد، بلکه چند نفر از نمایندگان مردم، شکایات را جمع نموده به حضور سلطان بیاورند و جواب آن را دریافت کنند که این بند علاوه بر مغایرت با فصل اول، با توصیه مندرج در فصل سوم از بخش اول کتاب که صریحا از سلطان تقاضا می‌کند که بی واسطه و شخصا به شکایات مردم رسیدگی کند، نیز مغایر می‌باشد.
تفاوت بین دو بخش سیاستنامه منحصر به توصیه‌ها و اندرزها نبوده، گاه حتی حکایات تاریخ مندرج در دو بخش کتاب نیز با هم مغایرت دارند مثل حکایت فصل بیست و هفتم که پیرامون درگیری البتکین و امیر منصور بن نوح سامانی ذکر گردیده است با مندرجات در بخش دوم به گونه‌ای کاملا متفاوت بیان شده است.
کتاب با مقدمه مصحح کتاب جناب هیوبرت دارک آغاز شده که حاوی مطالبی در موضوع روش تصحیح کتاب می‌باشد. سپس فهرست مراجع کتاب را ذکر کرده است.
در پایان کتاب، حواشی و توضیحات، فهرست لغات و اصطلاحات، ضمائم، فهرست نام کسان، فهرست جغرافیایی، فهرست اقوام و مذاهب، و فهرست کتابها و نویسندگان به همراه تصحیحات و اضافات آمده است.
مصحح در تصحیح متن کتاب از نسخ بسیاری استفاده کرده است و اختلاف نسخ را در پاورقی با حروف لاتین مشخص نموده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
