سیدمحمدباقر بن محمداسماعیل حسینی خاتونآبادی اصفهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
میرمحمّدباقر خاتون آبادی
عالم فاضل
فقیه محقق و
ادیب مدقّق
امامی، از علمای
قرن دوازدهم هجری اواخر
دوره صفوی در
اصفهان میباشد.
میرمحمّدباقر بن
میرمحمّداسماعیل (متوفی ۱۱۱۶) بن
میرمحمدباقر حسینی خاتون آبادی،
عالم فاضل
فقیه محقق و
ادیب مدقّق، از علمای
قرن دوازدهم هجری.
در سال ۱۰۷۰ق در
اصفهان متولّد شده و نزد جمعی از علمای اصفهان از جمله
ملّامحمّدباقر محقق سبزواری و پدر دانشمند خود و
آقاحسین خوانساری به تحصیل پرداخت و خود عالمی جامع و فقیهی کامل گردید تا جائی که مورد توجّه و عنایت
شاه سلطان حسین صفوی قرار گرفته و به دستور او برخی از کتابها را از
عربی به
فارسی ترجمه کرد و پس از احداث مدرسه چهارباغ او را مامور تدریس در آن مدرسه نمود. در سال ۱۱۲۴ق نیز او را به سمت «رئیس العلماء» و منصب «ملّاباشی» منصوب نمود.
کسانی چون
ملاعبدالحسین کاظمی (زنده تا ۱۱۲۰)،
سیدنورالدین جزایری (متوفی ۱۱۵۸)،
سیداحمد علوی خاتون آبادی (متوفی ۱۱۶۱) و
محمدصالح قزوینی (متوفی قبل از ۱۱۹۱) نزد او تلمذ کردهاند.
به نوشته برخی مؤلفان، میرمحمدباقر به لحاظ علمی همرتبه پدر خود بود، اما ویژگیهایی چون خوشبیانی و مهارت در تدریس و منزلت ویژه او نزد شاه سلطان حسین صفوی (حک: ۱۱۰۵ـ۱۱۳۵) بر شهرت او افزود.
شاه وی را به استادی خود برگزید و بر همه عالمان آن عصر مقدّم داشت و همواره با او مشورت میکرد.
امرا و دولتمردان نیز به پیروی از شاه در برابر او خاضع بودند.
پس از وفات
جعفر بن عبداللّه کَمَرهای ، شیخالاسلام اصفهان، در ۱۱۱۵، شاه با اصرار بسیار منصب شیخ الاسلامی را به خاتون آبادی پیشنهاد کرد، اما او این منصب را به دلیل «عدم
مشروعیت » نپذیرفت.
سخنان بعدی میرمحمدباقر با شاه بیانگر آن است که وی خود را واجد شرایط لازم برای تصدی این منصب نمیدانسته است یعنی خود را
مجتهد نمیخوانده است.
سلطان حسین از
آقاجمالالدین خوانساری (متوفی ۱۱۲۲) خواست که میرمحمدباقر را به پذیرش این مسئولیت وادار کند ولی وی باز هم امتناع نمود.
سپس یکی دیگر از افراد خاندان خاتون آبادی،
میرمحمدصالح خاتون آبادی، به این سمت برگزیده شد.
این رویداد از ارادت شاهصفوی به میرمحمدباقر نکاست؛ چنانکه او را در سفر خود در ۱۱۱۹ به مشهد، همراه و همصحبت خود کرد.
شاه در
ذیحجه ۱۱۱۸، که بنای مدرسه چهارباغ (سلطانی) تقریباً پایان یافته بود، میرمحمدباقر را به مدرّسی آنجا برگزید؛ هرچند افتتاح رسمی آن تا
رجب ۱۱۲۲ به تعویق افتاد.
خاتون آبادی در ۱۱۲۳ به سبب اشتغالات فراوان، تدریس در این مدرسه را به فرزندش محمد سپرد.
در ۱۱۲۴ میرمحمدصالح از سِمَت شیخ الاسلامی برکنار شد.
شاه برخی اختیارات میرمحمدصالح مانند تولیت اوقاف را به میرمحمدباقر سپرد و درخواست مصرّانه وی برای بازگرداندن آنها به میرمحمدصالح را نپذیرفت.
به علاوه، در همین زمان منصب جدیدی ایجاد کرد که شأن اصلی آن ریاست بر علما بود و این منصب را ملاباشی نامید و آن را به میرمحمدباقر تفویض کرد.
ظاهراً او نخستین کسی بود که عهدهدار این منصب شده بود.
به این ترتیب، ملاباشی مهمترین مشاور شاه بود و این منصب عالیترین مقام روحانی در ساختار دیوانی
ایران در اواخر دوران صفویان به شمار میرفت.
رساندن وجوهات و
صدقات به نیازمندان، پراخت حقوق طلاب و جلوگیری از
ظلم به افراد، از جمله وظایف ملاباشی بود.
میرزا سمیعا در تذکرةالملوک، که موضوع آن مناصب رسمی حکومتی است و ظاهراً در زمان
حکومت اشرف افغان (حک: ۱۱۳۷ـ۱۱۴۲) نوشته شده، منصب ملاباشی را معرفی کرده و از میرمحمدباقر ــ یعنی خاتون آبادی ــ به عنوان اولین ملاباشی نام برده است.
مینورسکی در حواشی خود بر این کتاب، وی را
محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) پنداشته و بر پایه این تصور نتایجی گرفته است.
این خطا عیناً در آثار چند نویسنده غربی و ایرانی نیز بروز یافته و اظهارنظرهایی را در پی داشته است
در سالهای اخیر، کالینترنر، نیز بر این اظهارنظر مینورسکی انتقاد کرده است.
در
صفر ۱۱۲۷ نان در
اصفهان گران شد.
شایع شده بود که خاتون آبادی شاه را تشویق به افزایش قیمت کرده است.
برخی از مردم تحریک شدند و به خانه او یورش بردند.
شاه سلطان حسین برای حفظ
جان وی و پراکندن مردم اقدماتی کرد، اما
فتحعلیخان داغستانی، که در آن زمان رئیس غلامان ویژه (قولْلَر آقاسی) بود و با خاتون آبادی میانه خوبی نداشت، نیرنگی به کار بست و سبب ضرب و جرح طلاب و شماری از نزدیکان خاتون آبادی، که در خانه او گرد آمده بودند، شد.
حمله به خانه میرمحمدباقر و بیحرمتی به او، واکنش مردم و عالمان شهر را برانگیخت.
آنان
مساجد را بستند و اجتماعاتی تشکیل دادند، اما این کارها نتیجهای دربرنداشت و از جانب شاه اقدام مؤثری صورت نگرفت.
احتمالا بیتفاوتی شاه ناشی از تأثیرپذیری از اطرافیان و درباریانی بود که از نفوذ کلام میرمحمدباقر و اعتبار دینی و سیاسی او ناخشنود بودند.
بیماری خاتون آبادی که پیش از این آغاز شده بود، براثر آن واقعه شدت یافت و او در سهشنبه
ربیع الاول ۱۱۲۷ق درگذشت.
برخی منابع گفتهاند که میرمحمدباقر را مسموم کرده بودند، چنانکه به او شهید ثالث گفته میشد، و این مادّه تاریخ برای این واقعه سروده شده است: «آمد «جگر» از «
شهید ثالث» بیرون ۱۳۵۰-۲۲۳=۱۱۲۷
او در تکیه خاتونآبادیِ
تخت فولاد اصفهان در کنار پدرش به
خاک سپرده شد.
هرچند میرمحمدباقر از عالمان مشهور زمان خود به شمار میرفت، اما ظاهراً نزدیکی او به سلطان در این خصوص نقشی مهم داشت، ازاینرو، ادعای میرزا سمیعا
که او را از نظر علمی فروتر از آقاجمال خوانساری خوانده، چندان دور از واقع به نظر نمیرسد.
بهویژه آنکه خاتون آبادی خود نیز جایگاه علمی آقاجمال را حرمت مینهاد.
برخی آثار فارسی خاتون آبادی عبارتاند از: نوروزنامه یا «
نوروزیّه» که تقویمی است بر طبق اخبار و احادیث، به
فارسی، موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه شخصی سیّدناصر میبدی کرمانشاهی در
مشهد مقدّس و کتابخانه خاندان میبدی در
کرمانشاه؛ کائنات الجَوّ یا آثار عُلوی، درباره تطبیق قواعد شریعت با اقوال حکما؛ رسالةٌ فی ماءِالنِیسان و ما یَتعلَّق به درباره خواص باران ماه نیسان و آثار قمر در عقرب از دیدگاه
احادیث شیعه که نسخهای از آن به شماره ۱۲۶۶ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و نسخهای دیگر در
مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق) موجود است..
«آداب دعا» به
فارسی، که نسخههای آن در کتابخانههای دانشگاه تهران، ملک و دانشکده الهیات دانشگاه تهران موجود است.
«ترجمه بلدالامین» موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
«ترجمه عهدنامه مالک اشتر» که نسخههایی از آن در کتابخانههای مرکزی دانشگاه تهران، ملّی ملک و ملّی ایران موجود است.
«ترجمه فقه الرضا (علیهالسلام)» موجود در
کتابخانه مدرسه فیضیّه قم.
«ترجمه و شرح مجمع البیان».
«سورههایی که در فرایض خوانده میشود» موجود در کتابخانه آیتاللّه مرعشی نجفی.
«تعقیبات نماز» که در کتابخانه آیتاللّه مرعشی موجود است.
«صیغ عقود نکاح»، موجود در
کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و
کتابخانه ملّی ملک.
«لیلیّه» ترجمه از کتاب
شیخ صفیالدّین اردبیلی که در کتابخانه نگارنده موجود است.
وی همچنین حاشیههایی بر دو کتاب علامه حلّی در
علم رجال، ایضاحُ الاشتباه و خلاصةالاقوال، نگاشته است.
خاتون آبادی برخی آثار مهم را، عمدتاً به درخواست شاه سلطان حسین، به فارسی ترجمه کرد، از جمله: عُدَّةُ السَفَر و عُمْدَةُ الحَضَر اثر ابوعلی طبرسی (متوفی ۵۴۸) که درباره نمازهای مستحبی و ادعیه است
مکارم الاخلاق اثر
رضیالدین ابونصر طبرسی (عالم قرن ششم)، موجود در کتابخانه دکتر اصغر مهدوی در
تهران.
؛ المشکول اثر حاج باب ابن محمدصالح قزوینی (عالم سده یازدهم)، که به سبک کشکول تألیف شده است و در ترجمه آن برخی عالمان معاصر او مشارکت داشتهاند، موجود در
کتابخانه آیتاللّه مرعشی نجفی.
این اثر در ۱۳۰۰ در
تهران چاپ شد.
عُیون الحِساب اثر
ملامحمدباقر یزدی (ریاضیدان مشهور، متوفی قبل از ۱۰۶۹) موجود به شماره ۲۱۳۰ در
کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
و
اناجیل اربعه.
خاتون آبادی کتاب اخیر را به درخواست شاه سلطانحسین برای رد کردن آرای مسیحیان (که در آن زمان مبشرانشان در اصفهان
تبلیغ میکردند) ترجمه کرد.
توضیحات خاتون آبادی در مقدمه کتاب نشان میدهد که ترجمه با دقتِ تمام صورت گرفته است.
کتاب، نثری بسیار روان و قابل فهم دارد.
وی همچنین بر آن حاشیه نوشته است.
بخش اعظم این حواشی، در توضیح متن کتاب بوده است.
از پارهای از تعلیقات مزبور برمیآید که وی علاوه بر بهره بردن از نسخههای گوناگون انجیل به عربی، در برخی موارد با کمک پادُریان، کشیشان مبلّغ
مسیحی ، اصفهان از متن لاتینی و حتی عبری آن بهره جسته و در پارهای موارد، از پادریان مطالبی نقل کرده است.
وی همچنین از شرحهای متعدد انجیل نیز استفاده کرده و در موارد متعددی، در تعلیقات خود، دیدگاههای گوناگونی را درباره شرح عبارات
انجیل یادآور شده است.
خاتون آبادی علاوه بر تعلیقات توضیحی، حواشی نقادانهای هم بر کتاب دارد، مثلا او دیدگاه مسیحیان را درباره «ابناللّه بودن مسیح» به نقد کشیده است، اما مهمترین جنبه نقد او، بیان تناقضاتِ موجود میان اناجیل و اثبات
تحریف این کتاب است که احاطه او را بر محتوای اناجیل نشان میدهد
این کتاب در ۱۳۷۳ش در
قم با مقدمه
رسول جعفریان چاپ شد.
دو فرزند خاتون آبادی، محمد و اسماعیل نیز از عالمان روزگار خود بودند.
محمد در ۱۰۹۳ در
مدینه به دنیا آمد.
وی در ۱۱۲۳ به نیابت از پدر بر کرسی تدریس مدرسه چهارباغ (سلطانی) نشست و پس از وفات او، به تدریس در آنجا ادامه داد.
وی از مدرّسان جامع عباسی (نام کنونی آن: مسجد امام) هم بود.
وی همچنین از پدرش
اجازه روایت داشت و میرزا ابراهیم بن غیاث الدین محمد اصفهانی خُوزانی (متوفی ۱۱۶۰) از او اجازه روایت گرفت.
محمد پس از ۱۱۶۰ درگذشت و در مدینه دفن شد
مهدوی
وی را متوفی ۱۱۳۶ و مدفون در تکیه خاتون آبادی دانسته است.
به احتمال زیاد او بین سیدمحمدبن سید محمدباقر (وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش. ) بن اسماعیل بن عمادالدین خاتون آبادی و سیدمحمد فرزند سیدمحمدباقرِ ملاباشی خلط کرده است
که محمدِ نخست را متوفی ۱۱۳۳ و مدفون در تکیه خاتون آبادی دانسته است).
شرح فارسی الاربعین حدیثاً فی فضائل
امیرالمؤمنین علیه السلام، اثر جمعی از علمای
بحرین ، از او برجای مانده است.
اسماعیل، معروف به اسماعیل ثالث در
فقه ،
حدیث و
تفسیر تبحر داشت و پس از وفات پدرش در جامع عباسی به تدریس و اقامه
نماز جماعت پرداخت.
وی همچنین از مدرّسان مدرسه چهارباغ بود.
سیدعبداللّه جزایری
که خود از شاگردان او بوده، وی را به
علم و
تقوا و نیکسیرتی ستوده است.
اسماعیل خاتون آبادی پس از ۱۱۶۰ درگذشت
و در تکیه خاتون آبادی در تخت فولاد
اصفهان به
خاک سپرده شد.
.
(۱) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۳) امینی، عبدالحسین، شهداءالفضیلة، قم ۱۳۵۲ش.
(۴) انوار، عبداللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملّی، تهران ۱۳۴۳ـ۱۳۵۸ش.
(۵) تبریزی، محمد زمان بن کلبعلی، فرائد الفوائد: در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران ۱۳۷۳ش.
(۶) جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة
الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
(۷) حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج ۱، اصفهان ۱۳۳۷ش.
(۸) حسینی اشکوری، سیداحمد، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴.
(۹) خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
(۱۰) خاتون آبادی، محمدحسین بن محمدصالح، احوال العلماء من اقارب المؤلف، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۷/۵۵۰۱.
(۱۱) دانشپژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ش.
(۱۲) صدر، حسن، فصل القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا، چاپ رضا استادی، در آشنایی با چند نسخه خطی، دفتر۱، قم ۱۳۵۵ش.
(۱۳) طارمیراد، حسن، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ش.
(۱۴) قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم املالآمل، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷.
(۱۵) کتاب مقدس عهد جدید فارسی، ترجمه اناجیل اربعه، ترجمه و تعلیقات از میرمحمدباقر خاتون آبادی، چاپ رسول جعفریان، (قم ۱۳۷۳ش).
(۱۶) مشار، خانبابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
(۱۷) مهدوی، سیدمصلحالدین، زندگینامه علامه مجلسی: تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در قرن ۱۱ هجری، اصفهان (۱۴۰۱).
(۱۸) مهدوی، سیدمصلحالدین، لسان الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
(۱۹) میرزاسمیعا، تذکرةالملوک، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۸ش.
(۲۰) مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، سازمان اداری حکومت صفوی، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرةالملوک، ترجمه مسعود رجب نیا، در همان.
(۲۱) نفیسی، سعید، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۶، تهران ۱۳۴۴ش.
(۲۲) نوری، حسین بن محمدتقی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «میر محمد باقر خاتون آبادی»، شماره۶۷۲۰. مهدوی، سیدمصلحالدین، اعلام اصفهان، ج۲، ص۵۵-۵۷.