سیدمحمد بن علی موسوی عاملی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ناحیه
جبل عامل لبنان به داشتن ستارگانی فروزان و بی شمار در آسمان علم و
فقاهت مکتب انسان ساز
شیعه معروف خاص و عام است.
تا آنجا که علامه بزرگوار
قاضی سید نور الله شوشتری؛
شهیدثالث که مدفنش در شهر
آگرا (اکبر آباد) در کشور
هند میباشد در کتاب شریف
مجالس المومنین این گونه نوشته:
تجلی انوار
رحمت الهی همیشه شامل اهل جبل عامل بوده و نور محبت خاندان (
اهل البیت) از ناحیه
ایمان ایشان چون بارقه نور از شاهق طور
ظهور مینموده و هیچ قریهای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای
امامیه در آن جمع نباشند.
در نقلی دیگر این چنین آمده که:
در زمان
شهید ثانی و در
تشیع جنازه شخصی در یکی از قریههای جبل عامل هفتاد
مجتهد امامیه شرکت کرده بودند.
شیخ حر عاملی نیز در این خصوص جملهای بسیار زیبا دارد که
تحسین انسان را بر میانگیزاند:
تعداد علمای جبل عامل
لبنان یک پنجم علمای شیعهاند، با اینکه جمعیت آنان یک دهم؛ از یک دهم شیعیان جهان نیز کمتر است.
یکی از این ستارگان که همچون خورشیدی تابناک بر آسمان
فقه و
فقاهت میدرخشد؛ دانشمندی پرکار و پرتوان به نام سید محمد
بن علی
بن حسین
بن ابی الحسن موسوی عاملی جبعی
ملقب به شمس الدین
است که به «صاحب مدارک» معروف بوده و امروز دهم ربیع الاول مصادف با وفات ایشان میباشد.
تحولات سیاسی عهد این دانشمند بزرگ
شیعهدوره زندگی ۶۲ ساله
این دانشمند خستگی ناپذیر در دورهای ممتاز در تاریخ
جهان تشیع واقع شده است. چون مصادف با دورهای است که برای اولین بار
مذهب نجات بخش شیعه در بخش وسیعی از
جهان اسلام مذهب رسمی حکومتی مقتدر شد.
باید اشاره نمود که اگر کمک
علمای شیعه مخصوصا علمای ناحیه
جبل عامل لبنان نبود
صفویان هرگز به انجام این کار شگرف
نائل نمیشدند.
این دوره؛ دوره رونق علم و فرهنگ شیعی است که تلاشهای علمای جبل عامل در این خصوص ستودنی است. برخی از آنها همراه صفویان شده و به
تبلیغ و تحکیم مبانی تشیع مشغول شدند
و برخی نیز که به همکاری با صفویان روی نیاوردند به پیشبرد
فرهنگ و علوم تشیع کمک فراوانی نمودند. سیدمحمد موسوی عاملی جبعی از جمله کسانی است که وارد دربار صفوی نشد و به کوشش هر چه بیشتر در پیشبرد فرهنگ غنی و علوم انسان ساز شیعی روی آورد.
شمس الدین
سید محمد در سال ۹۴۶ قمری در خانوادهای با
تقوا و
عارف به
احکام اسلامی متولد شد.
پدرش عالم فاضل سید علی موسوی عاملی بود که در زمان خود دانشمندی ممتاز بود. مادرش نیز دختر (شهید ثانی) شیخ زین الدین عاملی بود که از دانشمندان بزرگ و سرآمد شیعه محسوب میشود.
کسی که واژه شهید و
شهادت زیباترین لقب اوست و بسان شهید اول در میان علمای شیعه همچون خورشیدی میدرخشند.
بدین ترتیب سید محمد از ناحیه پدر از تبار
سادات و دانشمندان؛ و از ناحیه مادر نیز از نوادگان شهید ثانی محسوب شده و سبط آن دانشمند شهید است
؛ لذابه همین دلیل عنوانی بهتر از خانواده آسمانی برای این خاندان پاک نمیتوان پیدا نمود.
لازم به ذکر است که سید علی فرزند دیگری به نام سید علی داشته که به نورالدین ثانی معروف؛ و ایشان نیز از دانشمندان و فقهای عصر خود در
شام و
مکه بوده است.
سیدمحمد تحصیلاتش را در زادگاه خود آغاز نمود
درطول تحصیل با دائی خود شیخ حسن (
صاحب معالم ) فرزند شهید ثانی هم درس بوده و حتی اساتید آنها هم مشترک بوده است.
آنها برای تحصیل در
نجف اشرف نیز باهم
مهاجرت نمودند.
این دو چونان اسبی سرکش بر دشت و دامن دانش میتاختند و در دانش اندوزی چون شیرخوارهای سیری ناپذیربودند.
بعد از دو سال و اندی آنها در حالیکه به درجه
اجتهاد رسیده بودند به وطنشان در ناحیه جبل عامل بازگشتند.
پدرش سید نورالدین علی
که از اعیان علمای جبل عامل بود اولین استاد او بوده است.
استاد دیگر او شخصی بنام سید علی صائغ حسینی جزینی بوده
که سید محمد در نزد این دو استاد که از شاگردان شهید ثانی بودند درسهای
ادبیات عرب،
منطق،
ریاضی و علوم معقول و منقول و فروع را فراگرفت.
پس از رحلت سید علی صائغ؛ ملا عبدالله یزدی (صاحب حاشیه در منطق) به منطقه جبل عامل آمد و «صاحب مدارک» و «صاحب معالم» درسهای
منطق،
مطول، حاشیة خطائی، حاشیه ملا عبدالله را به همراه کتاب تهذیب منطق از او فراگرفتند.
البته علاوه بر این دروس وی بر آنها
فقه و
حدیث را نیز تدریس نمود.
از دیگر استادان او را شخصی بنام شیخ احمد
بن حسن نباطی عاملی ذکر شده است.
او از محضر شیخ حسین
بن عبد الصمد که از شاگردان شهید ثانی بوده نیز بهرهها گرفته و روایاتی را به واسطه ایشان از شهید ثانی نقل نموده است.
پس از آن به همراه «صاحب معالم» برای تکمیل معلومات خود به نجف اشرف مهاجرت نمودند. و هنگامی که در درس
مقدس اردبیلی حاضرشدند از او درخواست نمودند چون ما نمیتوانیم مدت زیادی را در
عراق بمانیم اگر صلاح میدانی آنطور که ما میخواهیم برای ما تدریس کنی!
استاد به آنان گفت: چگونه؟ گفتند: ما پیشاپیش درسها را مطالعه میکنیم؛ اگر مطلبی را فهمیدیم نیازی به تقریر شما نیست و اگر چیزی را نفهمیدیم آنگاه شما تدریس کنید.
استاد کار آنان را پسندید و آنان در محضر او برخی دروس از جمله:
اصول،
منطق،
کلام و کتابهایی چون شرح مختصر عضدی و
شرح شمسیة و
شرح المطالع را فرا گرفتند.
جالب است فراگیری آنان از این استاد فرزانه؛ در زمانی بود که مقدس اردبیلی بر کتاب ارشاد شرحی را مینوشت و بخشهای از نوشته اش را به آنان میداد تا در عبارت آن نگاه کرده و برخی نوشتههای غیر
فصیح را
اصلاح کنند.
صاحب مدارک شخصیتی، بزرگوار دانشمندی فاضل، متبحر، ماهر و محققی تیز بین بود و
زاهد و
عابد و صاحب
ورع بود.
او اسوه و جلودار محققان است.
او سیدی از سادات ما و بزرگی از بزرگان ما و
فقیه از فقهای ما (شیعیان) بود.
سیدمحمد از کثرت ورع و تقوی و علامندی شدید به اشتغالات علمی
زیارت امام رضا (علیهالسّلام) را ترک نمود زیرا از آن بیم داشت که در صورت مسافرت به
ایران؛
شاه عباس کبیر از او بخواهد که وارد دربار شود.
او فقیهی
محدث و جامع فنون و علوم بود.
و روایاتی را به واسطه اساتیدش از شهیدثانی نقل کرده است.
که در برخی کتب روایی نقل شده است.
هر دوی (صاحب مدارک و صاحب معالم) مصداق حقیقی
نفس سلیم بودند و در
نماز به یکدیگر
اقتدا میکردند و در درس همدیگر حاضر میشدند.
فضل این دو مشهورتر از آنست که انکار شود.
هر کدام از این دو نفر که کتابی را تالیف مینمودند بر دیگری عرضه میداشتند
و بعد از
مذاکره در اطراف مطلب و
تنقیح آن با توافق هر دو؛ به تالیف اقدام مینمودند.
در این میان بسیار پیش میآمد که اگر مسالهای از یکی از آن دو پرسیده میشد او سئوال کننده را به دیگری (که این مساله را با
اجتهاد استنباط وحکم آن را استخراج نموده بود) ارجاع میداد و میگفت او مرا از زحمت استنباط این سئوال آسوده ساخته است.
آن دو در اخبار طریق خاصی ابداع کردند و به
صحیح اعلایی قائل شدند؛ که بر اساس آن بایستی
روات حدیث اثنی عشری و
عادل باشند و بر عدالتشان نیز دو نفر
شهادت داده شده باشد. به این ترتیب آنان بسیاری از اقوال علمای قبل از خود را رد نمودند.
سیدمحمد روش فقهی استادش
مقدس اردبیلی را دنبال مینمود بدین گونه که در احادیث
تحقیق و
تفحص مینمود و آرا و اقوال و دریافتهای علما را دارای
حجیت نمیدانست.
و در عین حال او الگوی محققان و مقتدای نکته پردازان و زبان علمای متاخر بود
سید محمد موسوی عاملی از جمله علمای شیعه است که به
وجوب عینی نماز جمعه در زمان
غیبت قائل و بر آن در تالیفاتش نیز تصریح نموده است.
«صاحب مدارک» با آنکه تالیفات زیادی ندارد ولی آن را به کثرت تحقیق آراسته است
و تالیفاتش منقح، مهذب و حاوی فواید بسیار است.
یکی از تالیفات گرانسنگ او کتاب شریف
مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام است.
ایشان در این نوشته کتاب شرایع را از اول تا آخر باب
حج به صورت تعلیقه و حاشیه شرح نموده است.
از ممیزات این کتاب که در شرح
شرایع الاسلام محقق حلی نگاشته شده است
متانت در
استدلال و
اعتماد بر
روایات مسلم است که مبتنی بر دلایل عقلیه است. کتاب مدارک هرچند ناقص مانده و فقط مبحث عبادات آن در سه جزء تالیف شده لکن اثری است مورد اعتماد فقها، و از نوشتههای استوار و فاخر در
فقه استدلالی به شمار میرود.
و مرجع علماء و فقها است.
لازم به ذکر است که تالیف کتاب شریف مدارک الاحکام در سال ۹۹۸ به پایان رسیده است.
از دیگر تالیفات او میتوان حاشیة بر الفیة الشهید
؛ شرح المختصر النافع
؛ حاشیه بر
استبصار و حاشیه بر
تهذیب را نام برد.
برخی انتساب کتابهای؛ شرح قصائد ابن ابی الحدید و حاشیه بر شرح الفیه ابن ناظم
به ایشان را مردود شمردهاند.
از جمله شاگردان او میتوان به: سید اسماعیل
بن علی کفرحونی، حسن
بن علی حانینی، و عبد السلام
بن محمد مشغر پدر بزرگ (مادری) مولف کتاب «
امل الآمل»، و عبد اللطیف
بن علی
بن احمد
بن ابی جامع عاملی، و علی
بن احمد
بن موسی نباطی نجفی، و برادرش سید علی
بن علی
بن ابی الحسن، و
محمد امین استرابادی، و علی
بن محمد الحر مشغری پدر بزرگ مؤلف کتاب «امل الآمل»، و نجیب الدین علی
بن محمد
بن مکی جبیلی جبعی، و دیگرانی از بزرگان فقها و علما اشاره نمود.
نوه شهید ثانی؛ بنام شیخ محمد
بن حسن
بن زین الدین عاملی که از شاگردان صاحب مدارک بوده در رثای استاد فرزانه اش اشعار زیبایی سروده است.
حواشی و تعلیقات گستردهای که بر کتاب
مدارک الاحکام نوشته شده نشانگر آن است که این تالیف نقطه عطفی در نوشتار فقهی جهان تشیع بوده است که البته برای کوتاه شدن سخن به برخی از آنها اشاره میشود.
برجستهترین حاشیه بر مدارک الاحکام کاری سترگ از استاد بزرگ آیتالله
وحید بهبهانی است.
و از علمایی که بر این کتاب حواشی و تعلیقاتی نوشتهاند میتوان به صاحب
مفتاح الکرامه سید جواد حسینی شقرایی نجفی،
محمد امین
بن محمد استر آبادی،
ملا عبدالله تونی صاحب وافیه،
مولف کتاب
ریاض المسائل،
فرزند صاحب معالم که به شیخ محمد سبط (شهید ثانی) معروف است
[۳۷] ، و محدث بزرگوار
شیخ یوسف بحرانی صاحب حدائق اشاره کرد.
سید محمد فرزندی فرزانه داشت که نامش سیدحسین بود.
و
شیخ حر عاملی در خصوص او گفته: او فقیهی فاضل، ماهر، جلیل القدر و عظیم الشان است که از پدرش و بهاء الدین محمد عاملی درس فراگرفته است.
هنگامی که سید حسین در
خراسان ساکن شد منصب
شیخ الاسلامی به او داده شد و
قاضی القضات خراسان هم شد.
او علاوه بر این در کنار مضجع شریف
امام رضا (علیهالسّلام) کرسی درسی دایر نمود وعده زیادی از محضر او بهره بردند.
سید حسین در سال ۱۰۶۹ وفات یافت و ابراهیم بازوری شاعر معروف آن عضرشعری در مدح او سروده است.
فرزند دیگرش سید نجم الدین بوده که دانشمند فرزانهای بوده و به همراه دو فرزندش (نوههای صاحب مدارک) ابی عبدالله محمد و ابی الصلاح علی، از صاحب معالم دارای اجازه بودهاند.
سر انجام این دانشمند کوشا در ۶۲ سالگی
و در شب دهم
ربیع الاول سال ۱۰۰۹ درقریه جبع رحلت نمود
گرچه برخی رحلت ایشان را شب شنبه ۱۸ ربیع الاول ۱۰۰۹ قمری میدانند.
شعری در وفات ایشان سروده شده که در اصطلاح تاریخ دانان این گونه اشعار
دلالت بر تاریخ واقعهای میکنند و مورخان آن را «ماده تاریخ» مینامند.
و ابن علی سبط ذی المسالک بعد (
نجاح) (جد ذوالمدارک)
کلمه «
نجاح» در این شعر به حساب
حروف ابجد نشانگر عدد۶۲ است که اشاره به سن او و جمله «و جد ذوالمدارک» اشاره به عدد ۱۰۰۹ است که سال وفات اوست.
«
صاحب معالم» بعد از وفات «
صاحب مدارک» بر مزار او این گونه نوشت:
رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا
.
همچنین او در فراغ یار عزیزش ابیاتی سوزناک سرود که بر مزار این عالم پر افتخار نوشته شد.
سایت پژوهشکده باقرالعلوم، برگرفته از مقاله «سیدمحمد موسوی عاملی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۹.