سَرَع (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سَرَع (به فتح سین و راء) یا
سُرْعَت (به ضم سین و سکون راء و فتح عین) از
واژگان قرآن کریم به معنای شتاب است. مشتقات
سرع که در آیات قرآن به کار رفته عبارتند از:
سَریع به معنای شتاب‌دهنده و جمع آن
سِراع است،
أَسْرَع اسم تفضیل و به معنای باشتاب‌تر و
مُسارِعَه به معنى مشاركت و تكثير است.
سَرَع:
سُرْعَت به معنى شتاب است.
کاربردهای واژه
سرع در قرآن عبارتند از:
سَريع: شتابنده.
(إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ) (خداوند
سريع الحساب است.)
أَسْرَع،
اسم تفضیل است.
(أَلا لَهُ الْحُكْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِينَ) «بدانيد حكم براى او است و او از همه حسابگران تندكارتر است.»
سِراع جمع
سريع است.
(يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ...) سِراعاً حال از
ضمیر مجرور يعنى «روزى
زمین از بالاى آنها شكافته شود و شتابان بر خيزند....»
مثل
(يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً ...) (همان روز كه از
قبرها به
سرعت خارج مى‌شوند....)
مُسارِعَه به معنى مشاركت و تكثير هر دو آمده است در بيشتر آيات قرآن به معنى تكثير و
مبالغه است مثل
(أَ يَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِينَ • نُسارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْراتِ ...) «آيا گمان می‌كنند آنچه از مال و پسران به ايشان می‌دهيم در رساندن خيرات به آنها بيشتر
سرعت نشان می‌دهيم؟»
(وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ ...) اين هم ظاهرا براى مبالغه است يعنى «به سوى
آمرزش خدا بيشتر
عجله كنيد.»
سَرِيعُ الْحِساب از
اسماء حسنی است و هشت بار در قرآن مجيد آمده است.
(وَ اللَّهُ سَرِيعُ الْحِسابِ) (إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ) دو بار نيز آمده «
سَرِيعُ الْعِقابِ» كه عنقريب خواهيم گفت. ظاهر آن است حساب و
عقاب فاعل
سريع و الف و لام عوض از مضاف اليه است يعنى «
سريع حسابه،
سريع عقابه».
احتمال نزديک به يقين آن است كه مراد از حساب در اين آيات
ثواب و
عقاب است مثلا در آيه
(وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ • أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ سَرِيعُ الْحِسابِ) (و بعضى مى‌گويند: پروردگارا! به ما در
دنیا نيكى عطا كن؛ و در
آخرت نيز نيكى مرحمت فرما؛ و ما را از عذاب
دوزخ نگاه دار. اين گروه به سبب آنچه انجام داده‌اند، نصيب وبهره‌اى از فضل خدا دارند؛ و خداوند،
سريع‌الحساب است.)
سَرِيعُ الْحِسابِ راجع به ثواب دنيا و آخرت است. و در آيه
(وَ مَنْ يَكْفُرْ بِآياتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ) (و هر كس به آيات خدا
کفر ورزد، (بداند كه) خداوند،
سريع‌الحساب است)
راجع به
عقاب است.
على هذا مراد آن است كه ثواب و
عقاب خدا چون وقتش رسد فورى است و معطّلى ندارد نظير
(وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ) (و فرمان ما يک امر بيش نيست، همچون يک چشم بر هم زدن.)
و مثل
(فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ) (آنها را به سبب اعمالشان ناگهان گرفتيم (و مجازات كرديم)، در حالى كه درک نمى‌كردند.)
نه اينكه ديگران كند حساب ميكنند و خداوند در حساب كردن تندتر است. خلاصه آنكه
سريع الحساب در جاهائی كه مراد از آن عذاب است مثل آيه
(إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقابِ ...) می‌باشد
مرحوم طبرسی در چند جا «
سَرِيعُ الْحِسابِ» را
سريع المجازاة گفته است.
ناگفته نماند ظهور «
سَرِيعُ الْحِسابِ» در بسيارى از آيات در ثواب و عذاب دنيوى است ولى
آیه ۵۱ سوره ابراهیم و
۱۷ سوره غافر در عذاب اخروى صريح است على هذا كلمه
سريع الحساب به دنيا و آخرت هر دو شامل است.
(إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) اين آيه در
سوره اعراف آیه ۱۶۷ تكرار شده و در آنجا «
لَسَرِيعُ» است با زيادت لام.
در جواب اينكه
سريع العقاب با غفور رحيم چه تناسبى دارد؟! بايد گفت مراد آن است كه خداوند اولا و بالذات غفور و رحيم است ولى اگر بنا شود روى عللى بنده خود را عذاب كند عذابش فورى است و معطلى ندارد و از هر دو آيه به نظر می‌آيد كه مراد از
سريع العقاب عذاب دنيوى است مثلا آيه دوم چنين است
(وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) (و نيز به خاطر بياور هنگامى را كه پروردگارت اعلام كرد: تا
روز قیامت، كسى را بر آنها مسلّط خواهد ساخت كه همواره آنها را در عذاب سختى قرار دهد؛ زيرا پروردگارت مجازاتش
سريع، و در عين حال، نسبت به توبه‌كنندگان آمرزنده و مهربان است.)
چنان كه آيه اول نيز ظاهرش چنين است.
•
قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «سرع»، ج۳، ص۲۵۵.
