سوره آل عمران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اين
سوره، سومین
سوره قرآن است در
مدینه نازل شده، سراسر
آیات سوره آل‌عمران مدنی است و به اتفاق آراء، داراى ۲۰۰ آيه و به مناسبت بیان سرگذشت خاندان عمران در آن به این نام خوانده شده است.
یکی از مشخصات بارز این سوره -که در قریب به پنجاه آیه (یعنی آیه ۱۲۱ تا ۱۶۵) جلب نظر می‌کند- عبارت است از توصیف
غزوه احد، و ثبت و ضبط رویدادهای مربوط به آن، و ارائه درس‌ها و عبرت‌ها در لابلای آن. به دنبال توصیف از غزوه احد، بیان و گزارشی راجع به
فضیلت شهادت و منزلت شهداء در پیشگاه پروردگار -طی آیاتی- جلب نظر می‌کند، و قضیه و داستانی از غزوه "
حمراء الاسد" و
دعوت مردم به
صبر و ثبات و پایداری نیز ضمن آیاتی از این سوره مطرح شده است.
در پایان سوره تصویر و تابلوی جالبی از
دعاء مومنین و
استجابت این دعا از سوی پروردگار جهان ترسیم گردیده است.
همان‌طور که اشاره شد، سراسر آیات سوره "آل‌عمران"، مدنی است، اما نباید آنرا از سوره‌های نخستینی دانست که در مدینه نازل شدند، چرا که این سوره پس از گذر مدتی طولانی -که مسلمین طی این مدت در مدینه به سر بردند- نازل گردید. ضمن همین مدت طولانی بود که رویدادهای مربوط به فتح و پیروزی و یا هزیمت و شکست مسلمین، دگرگونی مطلوبی در حالاتشان به ارمغان آورده، و اوضاع را متحول ساخت. مسلمین آشکار با
اهل کتاب حشر و نشر داشتند و میان آن‌ها در زمینه دعوت اسلامی و
احکام و تعالیم اسلام منازعات و احتجاجاتی جریان یافت.
در سوره آل‌عمران -همان‌طور که در آغاز امر یادآوری شد- از غزوات "بدر" و "احد" و "حمراء الاسد" و "بدر اخیر" که در
شعبان سال چهارم
هجری روی داد، سخن رفته است. سوره مزبور پس از
سوره انفال نازل گردید، و در سوره انفال از بدر" نیز گفتگو شده است. پس از آن
سوره احزاب نازل شد، و می‌دانیم واقعه و غزوه احزاب به
سال پنجم
هجری می‌پیوندد.
در این سورۀ مبارکه، مؤمنین را به توحید کلمه و صبر و ثبات در
دفاع از
اسلام و تقویت آن دعوت می‌کند و آنان را به حساسیت موقعیت ایشان در برابر دشمنانی مانند
یهودیان و
مسیحیان و
مشرکان، که در آن زمان خود را بر مبارزه با اسلام جزم کرده بودند، متوجه می‌سازد حقایق دین را به ایشان تذکر می‌دهد و
شبهات و وسوسه‌های منکران را از دل‌های آنان می‌زداید.
به‌گفته بعضى از مفسران مشهور، به نظر مى‌رسد كه اين سوره در خلال
سال‌هاى
جنگ بدر و جنگ احد (
سال‌هاى دوم و سوم
هجرت) نازل شده است و بخشى از طوفانى‌ترين دورآن‌هاى زندگى مسلمين را در صدر اسلام منعكس مى‌كند.
وقتی نام‌های سوره‌های
قرآن کریم را مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهیم، می‌بینیم این نام‌ها به مهم‌ترین و جالب‌ترین موضوعی که در آن سوره‌ها آمده است اشاره دارد: در سوره مورد بحث، از عمران طی دو آیه -که در کنار هم قرار گرفته‌اند- یاد شده است بدین‌صورت:
" اِنَّ اللهَ اصطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ اِِبراهیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَی العالَمینَ. ذُرِیةً بَعضُها مِن بَعضٍ وَ اللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. اِذ قالَتِ امرَاةُ عِمرانَ رَبِّ اِنّی نَذَرتُ لَکَ ما فی بَطنی مُحَرَّراً فَتَقَبَّل مِنی اِنَّکَ اَنتَ السَّمیعُ العَلیمُ
«
خداوند،
آدم ابوالبشر و
نوح و
آل‌ابراهیم و
آل‌عمران را بر جهانیان برتری داد، خاندان و دودمانی که برخی از برخی دیگر نشات گرفته و با هم دارای پیوند و ارتباط بودند، و خداوند، شنوای دانا است. آنگاه که همسر عمران اظهار کرد: پروردگارا آنچه در شکم و
رحم دارم
نذر تو کرده‌ام که به عنوان خدمت‌گزار خانه تو انجام وظیفه کند، پس این نذر را از من بپذیر که تو شنوای دانائی.»
و بدین‌سان می‌بینیم اساس و ملاک عمده نام‌گذاری سوره‌ها عبارت از مهم‌ترین موضوعی است که در آن سوره‌ها آمده، و یا عبارت از جالب‌ترین و نمودارترین مساله‌ای است که در آن سوره‌ها مطرح می‌باشد.
به سوره سوم
قرآن کریم، یعنی سوره "آل عمران" مراجعه می‌کنیم، و از آغار تا پایان آنرا از نظر می‌گذرانیم مطلب جالب و یا مهمی -که به ویژه مربوط به
موسی و
هارون (علیهما‌السّلام) باشد- در آن نمی‌بینیم؛ لکن نمودارترین و چشم‌گیرترین ابعاد و جهات این سوره عبارت از یک گزارش مبسوط و گسترده‌ای است که به
عیسی (علیه‌السّلام) و
مادر او ارتباط دارد. همین نکته است که ما را بر آن می‌دارد موافقت خود را با رای و نظریه پاره‌ای از مفسرین اعلام کنیم. مبنی بر اینکه "
عمران" -که ضمن این سوره از او یاد شده است- عبارت از "عمران"،
پدر مریم است، نه "عمران" پدر موسی و هارون (علیهما‌السّلام).
پس سوره آل‌عمران یادآور طبقات و رده‌هائی از انسان‌ها است که
خداوند متعال آن‌ها را از میان جامعه بشری گزینش و انتخاب کرده است، و اینان عبارتند از: آدم، نوح، آل‌ابراهیم و آل‌عمران.
آل‌عمران که این سوره بدان نامبردار است- عنوان "عمران" در آن عبارت از عمران، پدر موسی می‌باشد؛ لکن بهتر آن است بگوئیم: وی، عمران، پدر مریم (سلام‌الله‌علیها) است؛ و طبق گفته رُوات و مورخین میان عمران، فاصله زمانی دور و درازی وجود دارد.
مطلبی که این حقیقت را تایید می‌کند این است که خداوند متعال انتخاب آل‌عمران را بدین‌صورت گزارش می‌فرماید:
"...وَاللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. اِذ قالَتِ امرَاَةُ عِمرانَ اِنّی نَذَرتَ لَکَ ما فی بَطنی مُحَرَّراً..."
و درباره انتخاب و اصطفاء
مریم (سلام‌الله‌علیها) می‌فرماید: "وَ اِذ قالَتِ المَلائکَةُ یا مَریمُ اِنَّ اللهَ اصطَفاکِ وَ طَهِّرکِ وَ اصطَفاکِ عَلی نِساءِ العالَمینَ."
«و آنگاه که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند بدون تردید ترا برگزیده و ترا پاکیزه ساخته، و با گزینش تو از میان جامعه، ترا بر تمام زنان جهان به ویژه سرافراز ساخته است.»
منظور از عمران مذکور در این سوره، پدر حضرت مریم (علیها‌السلام) و مراد از آل‌عمران،
حضرت عیسی (علیه‌السلام) و حضرت مریم‌اند.
مادر حضرت مریم نیز احتمالاً مشمول این عنوان است.
به خاطر داستان جالبی که مربوط به "بقره" است (بقره‌ای که
بنی‌اسرائیل به
ذبح آن مامور شدند) به این عنوان نامبردار شد، و قبلاً دیدیم: این بقره و ذبح آن به عنوان راهی برای تشخیص مجرم در حادثه قتلی که جانی و مجرم ناشناخته بود مورد استفاده
حضرت موسی (علیه‌السّلام) و بنی‌اسرائیل قرار گرفت.
از آن جهت بدین‌نام موسوم گردید؛ چون جریان" مائده"ای که
حواریون نزول آنرا از
آسمان درخواست کرده بودند در این سوره آمده است.
بدان‌جهت این عنوان را احراز کرد؛ چون مهم‌ترین مطلبی که این سوره متعرض آن شده است عبارت از احکامی است که خداوند متعال از رهگذر آن‌ها به اوضاع و احوال زنان، سازمانی داده و حقوق آن‌ها را صیانت کرده، و از وارد کردن هرگونه ضرر و آسیب و آزار به آن‌ها پیشگیری نموده است، تا این شمار از انسان‌های آسیب دیده در طول تاریخ از همه مزایا و مواهب در خورشان بهره‌مند گردند.
چون از " انعام" یعنی دام‌ها و چهارپایان و انواع مهم آن از قبیل
شتر و
گاو و
گوسفند و
بز یاد کرده است این سمت را به دست آورد.
از آن‌جهت که در آن از "اعراف" سخن رفته است بدین‌عنوان موسوم شد. اعراف از نگاه بسیاری از مفسرین عبارت از موضعی است میان
بهشت و
دوزخ، و مردمی در آن به سر می‌برند که
حسنات و سیئات و اعمال نیک و بد آن‌ها با هم برابر است.
از آنرو که موضوع صحبت " انفال" یعنی غنائم و کیفیت توزیع آن است با این عنوان نام‌گذاری شده است.
چون از قبول توبه مومنین و آن چند نفری که از شرکت در غزوه "
تبوک" تخلف ورزیده بودند یاد کرده به همین نام موسوم گردید.
از آن‌جهت که ضمن آن از
یونس و ایمان همگی مردم آن قریه و آبادی که یونس در آن به سر می‌برد سخن به میان آورده این عنوان را برای خود احراز کرده است.
از آنجا که از
هود و
رسالت و ماموریت او در رابطه با قومش گفتگو کرده است این عنوان را برای خود یافت،
خداوند متعال طی همین سوره می‌فرماید: "وَ اِلی عادٍ اَخاهُم هُوداً قالَ یا قَومِ اعبُدُواللهَ ما لَکُم مِن اِلهٍ غَیرُهُ اِن اَنتُم اِلاَّ مُفتَرُونَ"
«و به سوی قوم "
عاد"، برادرشان هود را گسیل داشتیم. او می‌گفت: ای قوم من! خدای را پرستش کنید که شما را جز او معبودی دگر شایسته پرستش نیست؛ شما افتراجو و دروغ‌آورانی بیش نیستید.»
در این سوره، به دنبال هم، از رسالت‌ها و ماموریت‌های آسمانی صالح به سوی
قوم ثمود و رسالت
شعیب به سوی قوم مدین، و رسالت‌های
ابراهیم و
لوط و موسی به سوی اقوام و گروه‌هایشان سخن رفته است.
تقریباً سراسر آن به داستان یوسف -از آغاز تا انجامش- پیوند خورده و اکثر قریب به تمام آیات آن در ارتباط با داستان او است.
هدف این است که انتخاب و اصطفاء عیسی (علیه‌السّلام) و مادرش به‌سان انتخاب دیگران نیست. خداوند متعال در اینجا هشدار می‌دهد: خوارق عادات و حوادث شگفت‌آور و معجزاتی که به دست عیسی (علیه‌السّلام) ظهور کرده، و مردم آنرا
دلیل بر
نبوت و یا
الوهیت و یا حلول خداوند در او تصور کرده‌اند را نباید جز به عنوان اثری از آثار تکریم الهی به چیز دیگری تلقی کرد، یعنی
سنت الهی در
جهان بر این اصل قرار گرفته است که این آثار و پدیده‌های خارق‌العاده به دست انبیاء و مرسلین ظاهر گردد.
آل‌عمران یکی از هفت سورۀ بلند
قرآن و بنا بر قول منسوب به
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)،
ابن‌عباس و
جابر بن زید، هشتاد و هفتمین سورۀ نازل شدۀ
قرآن است.
در حديثى از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) مى‌خوانيم: من قرء سورة آل‌عمران اعطى بكل آية منها امانا على جسر جهنم: «هر كس سوره آل‌عمران را بخواند به تعداد آيات آن، امانى بر پل
دوزخ به او مى‌دهند».
و در حديثى از
امام صادق (علیه‌السلام) مى‌خوانيم: من قرء البقرة و آل‌عمران جائا يوم القيامة يظلانه على رأ سه مثل الغمامتين: «كسى كه سوره بقره و آل‌عمران را بخواند، در
روز قیامت همچون دو ابر بر سر او سايه مى‌افكنند».
روى‌هم‌رفته محورهاى اصلى بحث‌هاى اين سوره، از این قرار است:
۱ - بخش مهمى از آن از
توحید و
صفات خداوند و
معاد و
معارف اسلامی بحث مى‌كند.
۲ - بخش ديگرى پيرامون
جهاد و دستورات مهم و ظريفى در اين زمينه و همچنين درس‌هاى عبرتى كه در دو غزوه مهم اسلامى (بدر و احد) بود سخن مى‌گويد، و همچنين شرح امدادهاى الهى نسبت به مومنان و حيات جاويدان شهيدان راه خدا.
۳ - در قسمتى از اين سوره، به يك سلسله احكام اسلامى در زمينه لزوم وحدت صفوف مسلمين و
خانه کعبه و فريضه حج و
امر به معروف و نهی از منکر و
تولی و تبری (دوستى با دوستان حق و دشمنى با دشمنان حق) و مساله
امانت، و
انفاق در راه خدا و ترك
دروغ و
مقاومت و پايمردى در مقابل
دشمن و
صبر و شكيبائى در مقابل مشكلات و آزمايش‌هاى مختلف الهى و ذكر خداوند در هر حال، اشارات پر معنايى شده است.
۴ - براى تكميل اين بحث‌ها، بخشى از تاريخ انبياء از جمله: آدم و نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و ساير
انبیاء (علیهم‌السلام) و داستان مريم و مقامات اين
زن بزرگ و توطئه‌هاى پيروان متمرد
حضرت موسی (علیه‌السلام) و
مسیح (علیه‌السلام) در برابر
اسلام، نيز ذكر شده است .
همچنین دربارۀ جریان
مباهله، انبیای بنی‌اسرائیل، یهودیان، دعوت
اهل کتاب به اسلام و ضرورت
صبر و تلاش و اتحاد،
کعبه،
ربا و
حرمت آن سخن گفته می‌شود.
مطالب اين سوره چنان به‌هم مربوط و هماهنگ است كه گوئى همه آن‌ها يك جا نازل شده است.
اگر این نظر درست باشد، باید سوره آل‌عمران در
سال نهم هجری قمری نازل شده باشد.
(۱) محمود آلوسی، روح المعانی، بیروت، ۱۳۷۲ق، ۳/۷۳.
(۲) محمود رامیار، تاریخ
قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش، ص ۵۸۳، ۵۹۴، ۶۷۰، ۶۷۱.
(۳) جلال‌الدین سیوطی، الاتقان فی علوم
القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۳۶۲ش، ۱/۴۱، ۴۳، ۴۴، ۱۹۲، ۲۲۰-۲۳۵.
(۴) محمدحسین طباطبائی، المیزان، بیروت، ۱۹۷۲م، ۳/۵-۶.
(۵) فضل بن حسن طبسری، مجمع البیان، قم، ۱۴۰۳ق، ۱/۴۰۵.
(۶) محمد بن جریر طبری، تفسیر، مصر، ۱۳۲۴ق، ۳/۱۰۷-۱۰۸.
(۷) محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام
القرآن، بیروت، ۱۳۷۲ق، ۴/۲-۴.
(۸) محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم
القرآن، قم، ۱۳۹۶ق، ۱/۱۰۶، ۱۰۷.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره آل‌عمران»، ج۲، ص۴۴۱. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سوره آل عمران»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۲.
